ΤΡΕΙΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΛΙΜΝΕΣ ΤΗΣ ΑΡΓΟΛΙΔΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821

Μετά από πολύ καιρό ειμαι και πάλι εδώ,ορισμένα προσωπικά προβλήματα καθώς και η ελειψη χρόνου με αναγκασαν για δύο περίπου μήνες να μήν εχω ασχοληθεί καθόλου με τήν ιστοσελίδα και γενικά μέ τό διαδίκτυο
Ζητώ συγνώμη από οσους εχουν επικοινωνήσει μαζί μου και δέν τούς εχω απαντήσει


ΔΗΜΟΣΙΕΥΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΛΑΜΠΡΟΥ ΨΩΜΑ ΑΠΌ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΟΡΙΝΘΟ ΠΟΥ ΑΦΟΡΑ ΤΡΕΙΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ (ΚΑΤΑ ΚΥΡΙΟ ΛΟΓΟ) ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΕΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821
Τυχόν λάθη οφείλονται στήν σάρωση



ΤΡΕΙΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ

ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΛΙΜΝΕΣ ΤΗΣ ΑΡΓΟΛΙΔΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821
Σύµφωνα µε το αρχείο αγωνιστών της Επανάστασης
της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Αθηνών

υπό Λάµπρου Αναστ. Ψωµά πτ. Θεολογίας

Η παρούσα εργασία αποτελεί αποτέλεσµα µιας ευρύτερης έρευνας, που βρίσκεται ακόµη σε εξέλιξη, και αφορά στην ανίχνευση της συµβολής του χωριού των Λιµνών της Αργολίδος στον Αγώνα της εθνικής µας Παλιγγενεσίάς. Ουσιαστικά εδώ προβαίνουµε σε µια προδηµοσίευση ενός µόνο µικρού κοµµατιού της ευρύτερης αρχειακής µαςέρευνας που στηρίζεται, το µικρό αυτό κοµµάτι, αποκλειστικά και µόνο στο αρχείο αγωνιστών της Επανάστασης της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Πρόκειται για ένα εκτεταµένο αρχείο µε χειρόγραφα δηµόσια έγγραφα, αιτήσεις των αγωνιστών για οικονοµικές και άλλες βοήθειες κι ενισχύσεις. Οι αιτήσεις αυτές συνοδεύονται και από mστοποιητικά γνωστών οπλαρχηγών του Αγώνα που βεβαιώνουν την αλήθεια όσων οι αγωνιστές αυτοί ισχυρίζονται στις αιτήσεις τους. Οι κυβερνήσεις της αντιβασιλείας και της βασιλείας του Όθωνα είχαν συµπήξει εmτροπές µεγάλων οπλαρχηγών που ήλεγχαν τις αιτήσεις και τα mστοποιητικά και υπέβαλλαν εκθέσεις αµοιβών. Η σηµαντικότερη εmτροπή είχε συσταθεί στα 1845 - 6, αf.λά δεν προέβη σε καµιά ενέργεια. Στα 1865, επί της βασιλείας του νεαρού τότε Γεωργίου του Α', δηµιουργήθηκε δεύτερη εmτροπή υπό την προεδρία του γηραιού πλέον Ιωάννου Κολοκοτρώνη, του Γενναίου, και τη συµµετοχή του οπλαρχηγού της Αργολίδος Δηµητρίου Τσώκρη. Φαίνεται όµως ότι, κατά την απόδοση των αµοιβών, δεν λαµβανόταν υπόψη το έργο των επιτροπών. Στα
· κείµενα που θα συναντήσουµε εδώ εκφράζονται τέτοια παράπονα.
Θα περιοριστούµε µόνο στις σηµαντικότερες οικογένειες των Λιµνών και δε θα επεκταθούµε σε όλο το πλήθος των αγωνιστών από τις Λίµνες που έχουµε εντοπίσει και τούτο διότι το γνωστικό αυτό αντικείµενο χρΊ1ζει ακόµη εµβριθέστερης µελέτης. Εmφυλασσόµαστε να παρουσιάσουµε στο µέf.λoν τα πορίσµατα όλης της έρευνάς µας πάνω στο θέµα.
Σηµαντικότερες θεωρούµε εδώ τις οικογένειες, των οποίων τα µέλη κατείχαν κάποια δηµόσια αξιώµατα και φαίνεται να έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στα πλαίσια της περιοχής τους. Δεν θα επεκταθούµε σε µικρούς αξιωµατικούς, υπαξιωµατικούς και στρατιώτες. Η µελέτη, µας έχει οδηγήσει σε τρεις κυρίως οικογένειες - το γιατί είναι δυνατό να διαmστωθεί παρακάτω. Πρόκειται για τις οικογένειες Ηλία - Ηλιάδη, Μαρίνου - Ψωµά και Κυµπούρη.
Πριν προχωρήσω στη διαπραγµάτευση του θέµατός µου θα ήθελα να εκφράσω τις ποΙλές µου ευχαριστίες προς τον καλό φίλο και συµφοιτητή Κωνσταντίνο Παπαγεωργόπουλο, από τις Λίµνες, γιµ τη συνεχιζόµενη αµέριστη βοήθεια και συµπαράστασή του. Χωρίς αυτόν δεν θα ήταν δυνατό να πραγµατοποιηθεί η εργασία"
αυτή.

Ο Αθανάσιος Ηλιάδης συνέταξε αίτηση προς την επιτροπή για την ανταμοιβή των αγωνιστών που είχε τότε συμπηχθεΙ Η αίτησή του υπογράφεται από τον ίδιο με ημερομηνία 24 Μαρτίου 1846 από ΛίμνεςΙΟ. Ως πιστοποιητικά προσήγαγε διάφορα έγγραφα. Πρώτα ένα κείμενο, το οποίο υπέγραφαν 48 συγχωριανοί του, και μη, με ημερομηνία 25 Ιουνίου 183811. Τις υπογραφές επικυρώνουν και ΠΡΟσύπογράφουν το κείμενο ο δήμαρχος Μηδείας Γεώργιος Καλογερόπουλος και ο δημαρχικός πάρεδρος Λι~νών Παναγιώτης Παπαγεωργόπουλοςl2. Εκτός από το πιστοποιητικό αυτό 1 επεσύναψε στην αίτησή του κι ένα άλ/.ο με ημερομηνία 12 Δεκεμβρίου 1843 από την Αθήνα. Το κείμενο αυτό υπογράφεται από επτά αγωνιστές Ι 4: τους Νοταραίσυς Πανούτσο και Γεώργιο, κοτζαμπάσηδες των Τρικάλων της Κορινθίας, τον Γεώργιο Ιωάwουl5, τον Νικόλαο Πετιμεζά, οπλαρχηγό των Καλαβρύτων της Αχαίας, τον Πέτρο Μαυρομιχάλη, μπέη της Μάνης, και τον Νικήτα Σταματελόπουλο, τον πασίγνωστο Νικηταρά τον Τουρκοφάγο. Είναι όμως γνωστό ότι η επιτροπή την εποχή εκείνη έμεινε άπρακτη. Στα 1865 ξαναεστάλεισαν κείμενα προς τη νέα επιτροπή, τα απηύθυνε όμως ο γιος του Αναστάσιος. Τούτο σημαίνει ότι ο Αθανάσιος Ηλιάδης είχε τότε πεθάνει.
Β') ΜητΡοφάνης Ηλίας
Ο Μητροφάνης Ηλίας ήταν αδελφός του προηγουμένου Αθανασίου. Πολέμησε και αυτός από την αρχή του Αγώνα, δεν ευτύχησε όμως να δει και το τέλος του. Σκοτώθηκε, σχετικά νωρίς, το φθινόπωρο του 182 Ι, στη μάχη στο Κριεκούκι κατά του Ομέρ Βρυώνηl6. Πρόβλημα αποτελεί, στο σημείο αυτό και μια άιJ.η αναφορά. Σε έγγραφο της οικογενείας Πότου 17 υπάρχει η πληροφορία ότι κάποιος Πότος, πατέρας του Ιωάννη Πότου, έλαβε μέρος και σκοτώθηκε
10 χ. 28378.
11 Χ. 28375. Από το έγγραφο αυτό, το οποίο είναι αντίγραφο - ίσο και απαράλλακτο - του πρωτοτύπου, παίρνουμε τις περισσότερες και σημαντικότερες πληροφορίες για τον Αθανάσιο Ηλιάδη και την οικογένειά του. Άλλο αντίγραφο του "εψένου αυτού υπάρχει στο φάκελο του Γεωργίου Ηλιάδη. Βλ. ΑΑΕΒ, Κ. 5911, Φ. 33, Χ. 28346.
12 Φαίνεται ότι στα 1838 οι Λίμνες ανήκαν στο δίψο Μηδείας με δημαρχικό πάρεδρο των Παναγιώτη Παπαγεωργόπουλο. Πάντως στα 1846 το χωριό ανήκε στο δήμο Ιναχίας με δημαρχικό πάρεδρο τον Π .. Σταύρο. Πρέπει να προσθέσουμε, στο σημείο αυτό, ότι και ο Παναγιώτης Παπαγεωργόπουλος, μέλος μιας από τις σημαντικότερες οικογένειες των Λιμνών το 19~ αιώνα. ήταν και αυτός αγωνιστής με αξιοσημείωτη προσφορά. Βλ. ΑΑΕΒ, Κ. 163, Φ. 10, Χ. lΟα' - lΟβ'(η αρίθμηση των χειρογράφων είναι δική μας),
13 Τέτοια πιστοποιητικά έχουν εντοπιστεί και για άλλους αγωνιστές: Ι. Για τον Γεώργιο Κατεμή κείμενο με 98 υπογραφές (ΑΑΕΒ, Κ. 8 Ι, Φ. 37, Χ. 149),2. Για τον Ιωάννη Κονδύλη κείμενο με 100 υπογραφές (ΑΑΕΒ, Κ. 89, Φ. 81, Χ. 249), 3. Για τους προεστώτες Μίχο Κυμπούρη και Γεώργιο Ψωμά κοινό κείμενο 86 υπογραφών (ΑΑΕΒ, Κ. 85, Φ. 17, Χ. 69),4. Για τον Αγγελή Λέκκα ή Μπουλούκο κείμενο 15 υπογραφών (ΑΑΕΒ, Κ. 109, Φ. 64, Χ. 234) και 5. Για τον Αναγνώστη Ψωμά κείμενο 60 υπογραφών (ΑΑΕΒ, Κ. 230, Φ. 71, Χ. 71η'· η αρίθμηση του χειρογράφου δική μας).
14 Χ. 28377.
15Κάποιος Γεώργιος Ιωάννου ήταν σημαίνων Τριπολιτσιώτης και φυγάδευσε στο σπίτι του τον Κιαμήλμπεη για να τον σώσει από τη σφαγή που ακολούθησε την κατάληψη της Τρίπολης. Βλ. Φωτίου Χρυσανθοπούλου (Φωτάκου): «Απομνημονεύματα», τ. Α', εκδ. Βεργίνα, Αθήνα Δεκέμβριος 1996, σελ. 206. Το όνομα αυτό όμως έφερε και κάποιος στρατιωτικός από τα Τρίκαλα της Κορινθίας, τον οποίό οι ίδιοι οι Κορίνθιοι είχαν προτείνει για το αξίωμα του αντιστρατήγου.
Μ. Χ. Ανδρεάδη, όπ. παρ., σελ. 172. Εδώ νομίζουμε ότι πιθανότατα πρόκειται για τον δεύτερο αφού σχετίζεται προς την ευρύτερη περιοχή της Κορινθίας στη σφαίρα επιρροής της οποίας ανήκαν τότε και οι λίμνες.
16 Κ. 5911, Φ. 33, Χ. 28346, στ. 22 - 24 και ιδιαιτέρως Φ. 39, Χ. 28374, στ. 19 - 24. 17 Κ. 179, Φ. 63, Χ. 63α' - η αρίθμηση του χειρογράφου δική μας.
στην παραπάνω μάχη, ως ηγέτης των συμπατριωτών του. Στη μάχη αυτή έλαβαν μέρος πρόσωπα σημαντικά για τις Λίμνες, όπως ο εδώ αναφερόμενος Μητροφάνης Ηλίας ή ο προεστώς του χωριού Γεώργιος Ψωμάς. Πώς λοιπόν ο Πότος, περί του οποίου δεν γνωρίζουμε τίποτε περισσότερο για αξιώματα ή άλλες δημόσιες υπεύθυνες θέσεις, ηΥείτο ενός σώματος με σημαντικούς άνδρες; Θα πρέπει να θεωρήσουμε ή ότι οι Λιμνιάτες αποφάσισαν από κοινού για τον εmκεφαλής τους στη συγκεκριμένη μάχη ή ότι η πληροφορία αυτή είναι αμφισβητήσιμη αφού είναι και κάπως υποκειμενική - προέρχεται από τον γιο του Πότου αυτού, Ιωάwη. Πάντως οφείλουμε να τονίσουμε ότι και ο περί ου ο λόγΟ1 Πότος έπεσε μαχόμενος υπέρ πίστεως και πατρίδος κατά την εν λόγω μάχη 8.
Γ) Γεώργιος Ηλιάδης
Ο Γεώργιος Ηλιάδης19 ήταν γιος του Αθανασίου και ανεψιός του Μητροφάνη. Συμμετείχε στον Αγώνα κι αυτός από την αρχή. Επί πέντε χρόνια πολέμησε ως απλός στρατιώτης και τρία ως αξιωματικός20. Στις 26 Δεκεμβρίου 1831 διορίσθηκε εκατόνταρχος από τη διοικητική εmτροπή του IωάWΗ Κωλέτη που αμφισβητούσε τότε τη νομιμότητα της κυβέρνησης του Ναυπλίου υπό τον Αυγουστίνο Καποδίστρια21. Η σύζυγός του Αικατερίνη αναφέρεται σε κάποια παρεξήγηση ή λάθος των δημοσίων υπηρεσιών που οδήγησε στην απώλεια των στρατιωτικών βαθμών τόσο του Γεωργίου Ηλιάδη όσο και του αδελφού του IωάWΗ22. Πάντως το κράτος απένειμε στον Γεώργιο Ηλιάδη το αργυρό αριστείο στις 19 Φεβρουαρίου 184423. Δύο χρόνια αργότερα, στα 1846, έγινε ιερέας24. Στα mστοποιητικά δεν γίνεται αναφορά στον Γεώργιο Ηλιάδη ως ιερέα. Το τελευταίο τέτοιο έγγραφο φέρει ημερομηνία 26 Σεπτεμβρίου 184625. Πρέπει, νομίζουμε, να συμπεράνουμε ότι ο Γεώργιος Ηλιάδης χειροτονήθηκε ιερέας μετά το μήνα Σεπτέμβριο του έτους αυτού. Πέθανε στα 186226. Είχε νυμφευθεί την Αικατερίνη Σταραχώση από το Χώνικα27 και είχε κάνει μαζί της πέντε παιδιά: την Ναταλία, τον Αλέξανδρο, ένα ακόμη αγόρι - δεν μπορέσαμε να διαβάσουμε το όνομά του - τον Τρύφωνα και τον Θεόδωρο28.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία της συζύγου του, ο Γεώργιος Ηλιάδης είχε αναφερθεί στην κυβέρνηση νωρίτερα29. Είχε συνοδεύσει τις τότε αιτήσεις του, που πάντως απουσιάζουν από το φάκελό του, με το mστοποιητικό των
18·Oπ. παρ., Χ. 63α', στ. 12 - 17.
19 Ο δεύτερος εκ των αναφερομένων στη συνοπτική ιστορία του Άργους: «ιστ) Γεώργιος Ηλιάδης, υιός του προηγουμένου. Διεδέχθη τον πατέρα του μετά των αδελφών του Ιωάwου και Αναστασίου μετέσ,{ε πλΕίστων μαχών προκινδυνεύων επί Δράμαλη, !μβραήμ και κατά του Κιουταχή εν Απική. Μετά τον αγώνα εγένετο ιερεύς». Ι. Δ. Ζεγκίνη, όπ. παρ., σελ. 331.
20 Κ. 5911, Φ. 33, Χ. 28346, στ. 7 - 9. Σύμφωνα με το Χ.28350 ήταν επικεφαλής 50 ανδρών. 21 Χ.28348.
!2 Χ. 28344, στ. 51 - 58.
2J Το σχετικό έγγραφο δεν υπάρχει. Η αναφορά βρίσκεται στην αίτηση της συζύγου του. Βλ. Χ. 28344, στ. 59 - 62.
24 Ρητώς αναφέρεται στο Χ. 28344, στ. 11 - 15. 2S Χ. 28347.
26 Χ. 28344, στ. 5. 27 ·Οπ. παρ ..
28 Χ. 28345, στ. 6 - 8. Στο έγγραφο αυτό αναφέρεται η ηλικία των παιδιών αυτών στα 1865: η Ναταλία ήταν 19,0 Αλέξανδρος 17,το τρίτο παιδί 15,0 Τρύφων 13 και ο Θεόδωρος II ετών. 29 Χ. 28344, στ. 32 - 37.
συγχωριανών του με ημερομηνία 25 Ιουνίου Ι838 από Λίμνες30. Επίσης με πιστοποιητικό των οπλαρχηγών Κανέλλου Δεληγιάwη, του κοτζαμπάση των Λαγκαδίων της Γορτυνίας, Χατζηχρήστου, του Βουλγάρου31 συναγωνισ:r1 της Επανάστασης, και Δημητρίου Πλαπούτα, του οπλαρχηγού της Καρύταινας 2 με ημερομηνία 26 Σεπτεμβρίου 1846 από Αθήνα33. Ένα δεύτερο πιστοποιητικό που συνόδευε την πρώτη του αίτηση ήταν και αυτό του Γεωργίου Λύκου, Ί:ου γνωστού Χελιώτη, και του Κανέλλου Δεληγιάννη με ημερομηνία 3 Μαιου 1846 από Κόρινθο. Αυτοί τον αναφέρουν ως επικεφαλής πενήντα ανδρών34. Τα πέντε )'ρόνια λοιπόν που έμεινε ως απλός στρατιώτης εκτείνονται προφανώς ως τα 1826, κατόπιν διοίκησε 50 άνδρες ως τα 1829 που τελείωσε ο ένοπλος αγώνας και στα 1831 έγινε εκατόνταρχος, όπως είδαμε παραπάνω.
Μετά το θάνατό του, και ~KεKριμένα στα 1865, η σύζυγός του απευθύνεται στην επιτροπή από τη Θήβα3. Συνοδεύει το έγγραφο αυτό με πιστοποιητικό ταυτότητος της ίδιας και των παιδιών της και ζητά οικονομική βοήθεια για τα ορφανά της και προίκα για την κόρη της36. Έχει ημερομηνία 10 Μαιου 1865 από Άργος. Σ' αυτό φαίνεται ότι είχε εγκαταλείψει τις Λίμνες και είχε εγκατασταθεί στο Άργος. Γιατί όμως τόσο αυτή όσο και ο κουνιάδος της Αναστάσιος απηύθυναν τις αιτήσεις τους για τους Γεώργιο και Αθανάσιο Ηλιάδη αντίστοιχα από τη Θήβα; Δεν μπορέσαμε να δώσουμε ικανοποιητική απάντηση στο ερώτημα αυτό.
Δ') Ιωάvvης ΗλΙας
Ο Ιωάννης Ηλίας αναφέρεται ως γιος του Αθανασίου Ηλιάδη και αδελφός του προηγουμένου Γεωργίου, Μνημονεύεται και αυτός στο πιστοποιητικό των συγχωριανών του που αφορά σε όλα τα μέλη της οικογενείαc: του που έλαβαν μέρος στον Αγώνα37• Οδηγηθήκαμε στο συμπέρασμα ότι ο I~άννης Ηλίας που έχει ιδιαίτερο φάκελο, με τον Ιωάννη Ηλία του πιστοποιητικού των συγχωριανών είναι το ίδιο πρόσωπο από τους εξής λόγους:
30 Χ. 28346. Αντίγραφο αυτού υπάρχει, όπως είδαμε, και στο φάκελο του πατέρα του Αθανασίου Ηλιάδη. Βλ. παρ. υποσ. 11.
3Ι Περί της βουλγαρικής καταγωγής του Χατζηχρήστου βλ. στου Ιωάνγη Α. Παπαδριανού: «Βαλκάνιοι αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης», περιοδικό Ιστορικά Θέματα, τ. lO (Σεπτέμβριος 2002), σελ. 44 - 48, όπου και βιβλιογραφία.
32 Ο πατέρας του Πλαπούτα, ο περίφημος γερο - Κόλιας, εξ ου και Κολιόπουλος απεκαλείτο ενίοτε ο Πλαπούτας, ήταν «κάπος και αρματολός και είχε τρομάξει τους Λαλαίους Τούρκους». Φωτάκου (Φωτίου Χρυσανθοπούλου): «Βίοι Πελοπονγησίων ανδρών», Αθήνα Δεκέμβριος 1996, εκδ. Βεργίνα, ανατύπωση της πρωτότυπης έκδοσης του 1888, σελ. Ι Ι 1 - 112.
33 Χ. 28347. Στο έγγραφο αυτό αναφέρονται ονομαστικά και δέκα μάχες στις οποίες συμμετείχε. Πρόκειται για τις δύο πολιορκίες '(ρυ Ακροκορίνθου, τις μάχες στα Δερβενάκια και στην Κλεισούρα του Αγιονορίου κατά του Δράμαλη, στα Τρίκορφα και στην Αλωνίσταινα, καθώς και στις μάχες γύρω από την Αθήνα στο Καματερό και στο Πέραμα. Ιδιαίτερη μνεία όμως γίνεται «εις την υπό κάτω του Σέ'/κου των Αθηνών τρομεροτάτην μάχην και συπλοκήν». Χ. 28347, στ. 13 -14 ..
34 Βλ. παρ. υποσ. 20. 35 Χ. 28344.
36 Χ. 28345.
37 Βλ. τις σχετικές αναφορές περί του εγγράφου αυτού παραπάνω. Πάντως αντίγραφό του δεν καταχωρείται στο φάκελο του lωάνγη Ηλία.
6. Σε κείμενο το φακέλου του υπάρχει το όνομά του: Ιωάwης Α. Ηλία. Αυτό το κεφαλαίο άλφα στη θέση του πατρωνύμου νομίζουμε ότι αποτελεί το αρχικό του ονόματος «Αθανάσιος»38.
7. Το επίθετο Ηλίας αντί του Ηλιάδης μπορεί εύκολα να εξηγηθεί αφού φαίνεται ότι άλλα μέλη της οικογενείας κρατούσαν το πατρικό τους Ηλίας και άλλοι το μεταγενέστερο Ηλιάδης (= ο γιος του Ηλία/9• Άλλωστε με το επίθετο αυτό αναφέρεται ο Ιωάννης και στο πιστοποιητικό των συγχωριανών και μάλιστα με το κεφαλαίο άλφα στη θέση του
• 40
πατρωνυμου .
3. Σε κάποιο κείμενο αναφέρει ότι έπεσε θύμα στον ιερό Αγώνα41. Αυτό νομίζουμε ότι σχετίζεται άμεσα με την πληροφορία του πιστοποιητικού των συγχωριανών που αναφέρει σαφώς ότι ο Ιωάννης Ηλίας λαβώθηκε, όπως θα δούμε παρακάτω.
Ο ίδιος ο Ιωάννης Ηλίας, στην αίτησή του, αναφέρει ότι πολέμησε στην πολιορκία του Ακροκορίνθου, στη μάχη του Δράμαλη42 και στις μάχες των Αθηνών43. Αναφέρει μάλιστα ότι έγινε θύμα στον ιερό Αγώνα44, γεγονός που νομίζουμε ότι επιβεβαιώνεται από το πιστοποιητικό των συγχωριανών που αναφέρει με λεπτομέρεια ότι «ελαβώθη επί του Δράμαλη εις την Κλεισούραν του
Α
• 45 Υ' λ' ,46 γιονοριου» . πηρετησε ως απ ος στρατιωτ/ς .
Ο Ιωάννης Ηλίας αναφέρθηκε στnν κυβέρνησή του με αίτηση που έστειλε στις 9 Μαιου 1846 από τις Λίμνες4 • Την αίτησή του αυτή συνόδευσε και με πιστοποιητικό των οπλαρχηγών Γεωργίου Λύκου και Κανέλλου Δεληγιάwη με ημερομηνία 3 Μαιου 1846 από Κόρινθο. Τις υπογραφές επεκύρωσε ο δημαρχικός πάρεδρος Κορίνθου Α. Πανόπουλος48. Πιθανότατα η αίτ/ση αυτή είχε συνοδευθεί και από το πιστοποιητικό των συγχωριανών του όπως συνέβη με τον πατέρα του και τον αδελφό του. Ο Ιωάννης Ηλίας δεν επανέρχεται με
38 Κ. 59!!, Φ. 31, Χ. 283 Ι 7. Πάντως δεν υπογράφει ιδιοχείρως όπως ο πατέρας του αλλά δι' άλ/ου - του Μίχου Μιγκολιού - ως αγράμματος. Να σημειωθεί εδώ ότι και ο Μιγκολιός συμμετείχε στον Αγώνα. Περί αυτού βλ. Κ. 129, Φ. 57, Χ. 210 - 211.
39 Ας ληφθεί εδώ υπ' όψη ότι ο ίδιος ο Αθανάσιος Ηλιάδης υπογράφει ως Ηλίας. Βλ. Κ. 591Ι, Φ. 39, Χ. 28378.
"Ο Κ. 59ΙΙ, Φ. 33, Χ. 28346, στ. 2. " Χ. 283 Ι 7, στ. 9.
4! Στα Δερβενάκια ή στο Αγιονόρι; Στο Αγιονόρι συμμετείχαν όλοι οι Λιμνιάτες. Πάντως σε κείμενα άλλων αγωνιστών η μάχη Δράμαλη αναφέρεται χωριστά από αυτήν στην Κλεισούρα. Εδώ πρέπει να το θεωρήσουμε μάλλον ως μια γενική αναφορά που αφορά στο σύνολο των πολύ κοντινών τους μαχών που έλαβαν χώρα εναντίον του Δράμαλη κατά την προσπάθεια επιστροφής του Τούρκου πασά από το Ναύπλιο στην Κόρινθο. Και τούτο διότι αν η προσπάθεια ταύτισης που κάναμε λίγο παραπάνω για το πρόσωπο του Ιωάννη Ηλία αληθεύεΙ, τότε έχουμε από αλλού πληροφορία ότι συμμετείχε οπωσδήποτε στη μάχη του Αγιονορίου.
43 Χ. 28317, στ. 7 - 9.
44 Χ. 28317, στ. 9.
45 Κ. 591Ι, Φ. 33, Χ. 28346, στ. 9 - 10.
-16 Ο Ιωάννης Ηλίας αναφέρεται ως απλός στρατιώτης σε δύο περιπτώσεις: 1. Στο πιστοποιητικό των συγχωριανών, όπ. παρ., στ. 9 και 2. Στο πιστοποιητικό των οπλαρχηγών Κ. 5911, Φ. 31, Χ. 28318, στ. 6. Η χήρα όμως του Γεωργ.ίου Ηλιάδη τον αναφέρει ως υπαξιωματικό κι ότι στερήθηκε κι αυτός το βαθμό του μαζί με τον αδελφό του, βλ. Κ. 59ΙΙ, Φ. 33, Χ. 28344, στ. 57. 47 Κ. 59ΙΙ, Φ. 31, Χ. 28317.
'&χ. 28318. Οι Λύκος και Δεληγιάννης υπέγραψαν πολλά τέτοια πιστοποιητικά για τους Λιμνιάτες. Έχουν περίπου την ίδια ημερομηνία, τον ίδιο γραφέα και τα επικυρώνει το ίδιο πρόσωπο. Πάντως ενίοτε προστίθεται και η υπογραφή του Δημητρίου Τσώκρη ή κάποιου άλ/ου. Οι μόνοι Λιμνιάτες αγωνιστές που δεν έχουν πιστοποιητικά των Λύκου και Δεληγιάννη είναι ο Αθανάσιος Ηλιάδης και τα μέλη της οικογενείας Μαρίνου - Ψωμά που θα δούμε παρακάτω.
νέα αίτηση στα 1865. Ούτε και κάποιοι απόγονοί του. Προφανώς είχε ήδη πεθάνει. Δυστυχώς στερούμαστε από οποιαδήποτε πληροφορία θα μπορούσε να μας διαφωτίσει ως προς τον ακριβή χρόνο του θανάτου του ή ως προς το αν είχε δημιουργήσει κάποια οικογένεια και τί έγινε µ' αυτήν.
Ε ') Α ναστάqιος Ηλιάδης
Ο Αναστάσιος Ηλιάδης ήταν κι αυτός γιος του Αθανασίου, αδελφός των
'προηγουμένων Γεωργίου και Ιωάννου και ανεψιός του Μητροφάνη. Δεν έχει ιδιαίτερο φάκελο ούτε αναφέfεται στο πιστοποιητικό των συγχωριανών του ως αγωνιστής της Επανάστασης4 . Φαίνεται λοιπόν ότι ήταν αρκετά νεώτερος των αδελφών του ώστε δεν είχε την αναγκαία ηλικία για να βγει στον πόλεμο. Άλλωστε είναι ο μόνος της οικογενείας που ζούσε στα 1865 και απηύθυνε από τη Θήβα τις αιτήσεις για τον πατέρα του Αθανάσιο, όπως είδαμε στη σχετική ενότητα.
Το όνομα του Αναστασίου Ηλιάδη εμφανίζεται επίσημα και στο πιστοποιητικό των Λιμνιατών υπέρ του συγχωριανού τους Γεωργίου Κατεμή, με ημερομηνία 21 Μαίου 1865 από Λίμνες. Ο Αναστάσιος Ηλιάδης επικυΡ(J:>νει, ως δημαρχικός πάρεδρος Λιμνών, το γνήσιο των υπογραφών που παρατίθενται στο έγγραφ050. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με πανομοιότυπο πιστοποιητικό των Λιμνιατών υπέρ του συγχωριανού τους Ιωάννη Κονδύλη, με την ίδια ημερομηνία5 ι. Στις 15 Ιουνίου 1865, λίγες ημέρες αργότερα, επικυρώνει, μαζί με τον προϊστάμενό του δήμαρχο Ιναχίας Ν. Μ. Κεραμίδα, και τις υπογραψ'ές 15 Λιμνιατών υπέρ του συγχωριανού τους Αγγελή Λέκκα ή Μπουλούκου)2. Εδώ όμως τίθενται ορισμένα ερωτήματα. Αφού ο Αναστάσιος Ηλιάδης ήταν στις Λίμνες στις αρχές Ιουνίου του 1865, πώς απευθύνει το έγγραφο υπέρ του πατέρα του από τη Θήβα στις 12 Ιουνίου του έτους αυτού; Κι αφού ήταν δημαρχικός πάρεδρος Λιμνών εκείνη την εποχή επί δημάρχου Ιναχίας Ν. Μ. Κεραμίδα, γιατί δεν αναφέρεται ως τέτοιος στο πιστοποιητικό ταυτότητος που του χορήγησε ο δήμαρχος αυτός στις 7 Ιουνίου 1865, όπως είδαμε, αλλά τον αναφέρει ως άνθρωπο ενδεή; Η προσπάθεια για την εξαγωγή κάποιου λογικού συμπεράσματος από τα στοιχεία αυτά είναι πράγματι δυσχερής.
Πάντως φαίνεται να υπογράφει στα παραπάνω πιστοποιητικά και προσωπικά και εκ μέρους άλ/ων αγραμμάτων, όπως κάνει και με το πιστοποιητικό των Λιμνιατών υπέρ του συγχωριανού τους Αναγνώστη Ψωμά53, έγγραφο προγενέστερο (1846).
ΣΓ) Γεώργιος Σταραχώσης
Ο Γεώργιος Σταραχώσης δεν ήταν από τις Λίμνες, αλλά από το Χώνικα. Τα δύο χωριά βρίσκονται αρκετά κοντά ώστε οι κάτοικοί τους συχνά συνδέονταν μεταξύ τους συγγενικά. Έτσι συνδέθηκε κι ο Γεώργιος Ηλιάδης, που προαναφέραμε, με την Αικατερίνη, κόρη του Γεωργίου Σταραχώση, από το Χώνικα. Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για το πρόσωπο αυτό είναι ελάχιστες και προέρχονται από την αίτηση που είχε στείλει η κόρη του για τον άνδρα της, όπου δεν παραλείπει νά αναφερθεί και στον πατέρα της. Έτσι όλα τα
49 Εδώ λοιπόν ελέγχεται ως μωλον ανακριβής η πληροφορία του Ι Δ. ΖεΥκίνη που είδαμε παραπάνω, υποσ. 19.
50 Κ. 81, Φ. 37, Χ. 149. 51 Κ. 89, Φ. 81, Χ. 249. 52 Κ. 109, Φ. 64, Χ. 234.
53 Κ. 230, Φ. 71, Χ. 7 Ι η' - η αρίθμηση του χειρογράφου είναι δική μας.



·
έγγραφα που μιλούν γι' αυτόν αναφέρονται 1CUρίως στον γαμπρό του και μόνο ένα αφορά αποκλειστικά στον Σταραχώση. Κι αυτό βέβαια βρίσκεται στο φάκελο του Ηλιάδη.
Γνωρίζουμε λοιπόν ότι υπήρξε αξιωματικός - άγνωστο ποιου βαθμού - και ξόδεψε πολλά από την περιουσία του για τον Αγώνα 54. Το mo σημαντικό βέβαια ήταν ότι θυσιάστηκε κι ο ίδιος. Δυστυχώς όμως δεν αναφέρεται σε ποια μάχη συνέβη αυτό. Στο mστοποιητικό των οπλαρχηγών !t0U αφορά σ' αυτόν .γράφεται απλώς: «εγίνη θύμα της πατρίδος επί lμπραΊμη»5~. Με το θάνατό του εγκατέλειψε την οικογένειά του σε «μΕ:'ιαλοτάτην ένδειαν»56. Η σύζυγός του ονομαζόταν Μαρίνα και ήταν κόρη του Χρήστου Γαμβρουλή από το Χώνικα57•
Η κόρη του συνόδευσε την αίτησή της για τον πατέρα της και τον άνδρα της με τα mστοποιητικά που είδαμε παραπάνω για τον Γεώργιο Ηλιάδη κι μ' ένα ακόμη αποκλειστικά για τον πατέρα της. Πρόκειται για·· mστοποιητικό που στάλθηκε από το Άργος με ημερομηνία 5 Μαρτίου 1846 και φέρει τις υπογραφές των Νικηταρά Σταματελόπουλου, Δημητρίου Τσώκρη, Χατζηχρήστου και κάποιου ακόμη, του οποίου το όνομα δεν μπορέσαμε να διαβάσoυμε~8.
Ζ') Μίχος Ηλίας
Ο Μίχος Ηλίας ήταν υπαξιωματικός - διοικητής δέκα ανδρών. Αν και στα έγγραφά του υπάρχει το mστοποιητικό των Λύκου και Δεληγιάννη με την υπογραφή και του Δημητρίου Τσώκρη, ωστόσο απευθύνει την αίτησή του από το Ναύπλιο. Οι Λιμνιάτες απηύθυναν τις αιτήσεις τους από τις Λίμνες ή το Άργος και σπάνια από το Ναύπλιο. Σε κανένα από τα προαναφερθέντα mστοποιητικά των Λιμνιατών υπέρ συγχωριανών τους δεν συναντάται η υπογραφή του Μίχου Ηλία. Εξάλλου ο γιος του Μίχου Ηλία ονομαζόταν Δημήτριος. Τα ονόματα αυτά δεν μπορούν να μας συνδέσουν με την οικογένεια Ηλία - Ηλιάδη που είδαμε παραπάνω. Πάντως σε κανένα από τα κείμενα του φακέλου δεν υπάρχει η παραμικρή αναφορά για τον ακριβή τόπο καταγωγής του αγωνιστή αυτού. Επομένως δεν μπορούμε να τον συνδέσουμε απόλυτα με τις Λίμνες. Ή πρόκειται για άνθρωπο που κατάγεται από κοντινό προς τις Λ ίμνες χωριό ή για οικογένεια που είχε εγκαταλείψει τις Λίμνες και είχε ίσως εγκατασταθεί στο Ναύπλιο, αν τελικά το παρόν πρόσωπο έχει κάποια σχέση με ης Λίμνες.
Στο φάκελό του βρίσκεται ένα mστοποιητικό των οπλαρχηγών Γεωργίου Λύκου, Κανέλλου Δεληγιάwη και Δημητρίου Τσώκρη με ημερομηνία 28 Απριλίου 1846 από Κόρινθο, το οποίο εm1CUρώνει ο δημαρχικός πάρεδρος Κορίνθου Α. Πανόπουλος59, και μια αίτηση του γιου του Δημητρίου Ηλία την οποία υπογράφει ιδιοχείρως, με ημερομηνία 15 Ιουνίου 1865 από Ναύπλιο6Ο•
54 Κ. 59ΙΙ, Φ. 33, Χ. 28347, στ. 22 και Χ. 28349, στ. 9.
55 Χ. 28349, στ. 14 - 15. Πρβλ. και Χ.)8344, στ. 2 1- 22. Ακόμη πιο αόριστη είναι η παράλληλη πληροφορία του Χ. 28347, στ. 14 - 15.
56 Χ. 28349, στ. 16 - 19.
,. ·Οπ. παρ., στ. 16 - 17, Το όνομα «Γαμβρουλής;; νομίζουμε ότι πρέπει να συνδέεται με την οικογένεια Γαμβρούλα που υπάρχει και σήμερα στο Χώνικα.
>8 Χ. 28349.
59 Κ. 591I, Φ. 46, Χ. 46β' - η αρίθμηση του χειρογράφου είναι δική μας. Πρόκειται για το συΥ-ηθισμένο πιστοποιητικό, στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω.
Χ. 46α'- η αρίθμηση του χειρογράφου είναι δική μας.
Πρόκειται για άλλη μια σημαντική οικογένεια των Λιμνών. Πληροφορίες έχουμε για σχετικά λίγα μέλη της αφού δεν φαίνεται να υπήρξε, αριθμητικά, από τις μεγάλες οικογένειες του χωριού. Παρ' όλα αυτά φαίνεται ότι διέθετε αρκετά σημαντική δύναμη αφού από αυτήν την οικογένεια προερχόταν, όπως θα δούμε, ο προεστώς του χωριού κι ο μεγαλύτερος στρατιωτικός αρχηγός του. Ως προς το όνομίΧ της' οικογενείας πρέπει να παρατηρήσουμε ότι αρχικά φαίνεται να ήταν το Μαρίνος. Κατόπιν όμως, και μάλλον κατά την Επανάσταση όπου τα πρόσωπα υπογράφουν τις περισσότερες φορές διπλά, άρχισε να επικρατεί το Ψωμάς, το οποίο ίσως ήταν κάποιο παρατσούκλι. Πάντως, μετά τήν Επανάσταση, θα επικρατήσει πλήρως το δεύτερο αυτό όνομα, με το οποίο είναι και σήμερα γνωστή η οικογένεια.
Α') Γεώργιος Ψωμάς
Ο Γεώργιος Ψωμάς ήταν μια ιδιαίτερα σημαντική προσωπικότητα σε τοπικό επίπεδο αφού ήταν ο προεστώς 'των Λιμνών όταν ξεκίνησε ο Αγώνας της εθνικής μας Παλιγγενεσίας. Στην υπεύθυνη αυτή θέση παρέμεινε όλα τα χρόνια του Αγώνα και μετά, ως τα 1836, οπότε καταργήθηκε ο θεσμός6'. Δυστυχώς όμως δεν διαθέτουμε αρκετές πληροφορίες γι' αυτόν αφού είναι περιορισμένος ο αριθμός των χειρογράφων που τον αφορούν62. Είναι πολύ φυσικό να συμμετείχε στον Αγώνα από την αρχή του, όπως αναφέρεται επανειλημμένωξ3. Διοικούσε πενήντα άνδρες και διορίσθηκε πεντηκόνταρχος64. Ειδική αναφορά γίνεται στις οικονομικές θυσίες, στις οποίες υποβλήθηκε. Ο ίδιος τις υπολογίζει σε τρεις χιλιάδες δραχμές65. Πολέμησε σε πολλές μάχες όπως στην πολιορκία του Ναυπλίου, στην πολιορκία της Κορίνθου, στις μάχες στον Άγιο Σώστη στα Δερβενάκια και στην Κλεισούρα του Αγιονορίου κατά του Δράμαλη, στο Κριεκούκι, στο Πατρατσίκι66 και στη Στυλίδα κατά του Ομέρ Βρυώνη, στις μάχες των Αθηνών κατά του Κιουταχή' όπως και σ' αυτές κατά του Ιμπραήμ
, 'δ' ,67 '" •
πασα, οι οποιες εν αναφερονται ονομαστικα. L.το πιστοποιητικο των
οπλαρχηγών του δηλώνεται ότι οι επιδόσεις του ήταν άριστες και ότι έχαιρε γι' αυτό μεγάλη υπόληψη κοντά τους68 ..
Ο Γεώργιος Ψωμάς απηύθυνε προς την πρώτη επιτροπή του 1846 αίτηση με ημερομηνία 12 Μαιου 1846 από το Ναύπλιο69. Στην αίτησή του αυτή, που είναι και η κυριότερη πηγή των ελάχιστων πληροφοριών για τον άνδρα, υπογράφει ιδιοχείρως και ορθογραφημένα, γεγονός που μας βεβαιώνει ότι ήταν
61 Κ. 230, Φ. 72, Χ. 72β' - η αρίθμηση του χειρογράφου είναι δική μας - στ. 12 - 14 και Κ. 85, Φ. 17, Χ. 69, στ. 4- 5.
62 Περί αυτού έχουμε συλλέξει πληροφορίες και από άλλες πηγές εκτός του ΑΑΕΒ. 63 Κ. 230, Φ. 72, Χ. 72α" στ. 9 - 10 και Χ. 72β', στ. 2 - 3.
&-Ι Χ. 72α" στ. 11 - 12 και ""Uρίως Χ. 72β" στ. 5 - 6, όπου γίνεται και αναφορά στο διορισμό του στο βαθμό αυτό.
65 Χ. 72α', στ. 27 - 29. Πρβλ. και Κ. ?5, Φ. 17, Χ. 69, στ. 6 - 9: « ... καταβσλών εις τον υπέρ της ανεξαρτησίας ιερόν αγώνα εκ της περιουσίας του, όσα η κατάστασίς του εσυγχώρη δια πο}.εμοφόδια των στρατιωτών και άJλας απαραιτιίτους ανάγκας του χωρίου: .. ». Πρβλ. Ματθαίου Χ. Ανδρεάδη: «Η Κορινθία μετά το 1821», τ. 1 (1823 - 1833), εκδ. Κορινθιακή Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1980, σελ. 95, όπου συγκεκριμένη αναφορά στην προσφορά τροφών και ζώων για τις ανάγκες της πολιορκίας του Αιφοκορίνθου.
66 Πρόκειται για ονομασία των Νέων Πατρών, δηλαδή της σημερινής Υπάτης. 67 Χ. 72α', στ. 13 - 23.
68 Χ. 72β" στ. 9 - 10.
69 Χ. 72α' - η αρίθμηση του εγγράφου είναι δική μας.
εγγράμματος. Την αίτησή του αυτή συνόδευσε και με δυο πιστοποιητικά. Το πρώτο από αυτά υπογράφεται από τέσσερα μεγάλα ονόματα του Αγώνα. Πρόκειται για τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, τον Νικηταρά Σταματελόπουλο, τον Χατζηχρήστο και τον Δ. Τσώκρη. Το κείμενο έχει ημερομηνία 20 Μαιου 1846 από την Κόρινθο, ενώ την επικύρωση των υπογραφών κάνει ο δήμαρχος Άργους Δ. Καραμουτζής70. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι δεν υπάρχει στο φάκελό του το συνηθισμένο, για τους Λιμνιάτες, πιστοποιητικό των Λύκου­Δθληγιάννη. Πρόκειται για τη μία από τις εξαιρέσεις που συναντήσαμε. Το θέμα όμως αυτό θα μας απασχολήσει και παρακάτω.
Στο φάκελο άλλου αγωνιστή, και συγκεκριμένα του Μίχου Κυμπούρη, βρέθηκε έγγραφο που αφορά και στον Γεώργιο Ψωμά. Πρόκειται για κείμενο που υπογράφουν 86 συγχωριανοί τους και που συνοψίζει την προσφορά των δύο αγωνιστών. Φέρει ημερομηνία 11 Φεβρουαρίου 1846 από Λίμνες7!. Την επικύρωση των υπογραφών κάνει ο ειδικός πάρεδρος Λιμνών Π. Σταύρος. Φαίνεται ότι είχε κάνει χρήση του κειμένου αυτού και ο Γεώργιος Ψωμάς, αλλά ίσως έστειλε τα έγγραφά του μαζί με τον Κυμπούρη οπότε εστάλη προς την επιτροπή μόνο ένα αντίγραφο και καταχωρήθηκε από τις δημόσιες υπηρεσίες σ' ένα φάκελο μόνο, ώστε ελλείπει εντελώς από το φάκελο του Γεωργίου Ψωμά.
Ως Γεώργιος Μαρίνος υπογράφει τα mστοποιητικά υπέρ της οικογενείας Ηλιάδη72 και υπέρ του συγγενούς του Αναγνώστη Ψωμά73. Η ίδια ορθογραφημένη υπογραφή του συναντάται και σε μια πρόχειρη και κακόγραμμένη με ταχύτητα επιστολή από την εποχή της Επανάστασης με παραλήπτη και πάλι τον συγγενή του Αναγνώστη Ψωμά74•
Β') Aναγνώσrης Ψωμάς
Η δεύτερη προσωπικότητα της οικογενείας Ψωμά είναι ο Αναγνώστης75.
Πρόκειται για μια επίσης σημαντική, για τις Λίμνες, προσωπικότητα. Εκτός από τον Αθανάσιο Ηλιάδη μόνο κατά το πρώτο έτος της Επανάστασης - οπότε είχε συγκεντρώσει υπό την οδηγία του 200 άνδρες - δεν συναντήσαμε άλλο πρόσωπο από το χωριό αυτό που να έχει κατορθώσει να συγκεντρώσει κοντά του τόσους άνδρες. Ο Αναγνώστης Ψωμάς αναφέρεται ως διοικητής 60 - 120 ανδρών76• Άλλωστε αποκαλείται καπετάνιος στην επιστολή των χρόνων της Επανάστασης πουπροαναφέραμε77. Ο ίδιος γράφει: <<χαίρων υπόληψιν άκραν 70 Χ. 72β' - η αρίθμηση του χειρογράφου είναι δική μας. Το κείμενο της επικύρωσης βρίσκεται στο πίσω μέρος του εγγράφου και φέρει ημερομηνία μεταγενέστερη: «εν Άργει 18 Ιουνίου 1865». Φαίνεται ότι ο Γεώργιος ή κάποιος γιος του έστειλε τα κείμενα αυτά χωρίς τη σχετική αίτηση ή ότι η αίτηση απλώς εξέπεσε. 71 Κ. 85, Φ. 17, Χ. 69. 72 Κ. 5911, Φ. 33, Χ. 28346 ή Κ. 59ΙΙ, Φ. 39, Χ. 28375. n Κ. 230, Φ. 71, Χ. 7Iη'- η αρίθμηση του χειρογράφου είναι δική μας. 74 Όπ. παρ., Χ. 711'- η αρίθμηση του εγγράφου είναι δική μας. 75 Ο τρίτος και τελευταίος αναφερόμενος Λιμνιάτης στο έργο του ΙεγKίVΗ: «μα) Αναγνώστης Ψωμάς ή Μαρίνος, επί κεφάλής 60 - 80 στρατιωτών υπηρέτησε καθ' όλον τον αγώνα. Κατετάγη εις τους αξιωματικούς ζ' τάξεωζί>. Ι. Δ. Ιεγκίνη,όπ. παρ., σελ. 332. .
76 Αρχηγό 60 - 80 ανδρών τον αναφέρουν δύο πιστοποιητικά μεγάλων οπλαρχηγών. Όπ. παρ., Χ. 7Iβ·,στ.5-6 και Χ. 7Iδ"στ.4-5.Ως αρχηγός 120 ανδρών δηλώνει ο ίδιος στην αίτησή του - γεγονός οπωσδήποτε υποκειμενικό - αλλά αναφέρεται και στο πιστοποιητικό των συγχωριανών του που έχει ασφαλώς μεγαλύτερη αξία σαν μαρτυρία. Βλ. Χ. 71ς, στ. 12 - 13 και Χ. 71 η', στ. 5 - 6 αντίστοιχα. Προφανώς η στρατιωτική δύναμη του Αναγνώστη Ψωμά δεν ήταν σταθερή κι ακολούθησε μια αύξουσα πορεία ως το τέλος του Αγώνα.
ϊi Βλ. παρ. υποσ. 74. Χ. 71Υ' (στον τίτλο η επιγραφή: «(εν. προς) Καπετάν Αναγνώστην Ψομάν»).
μεταξύ των συγχωριανcον μου έλαβον την θέσ/ν του οδηγού αυτών»78. Νομίζουμε λοιπόν ότι ο Αναγνώστης υπήρξε ο στρατιωτικός αρχηγός των Λ ιμνιατών, τουλάχιστον από το δεύτερο χρόνο του Αγώνα οπότε εγκατέλειψε την ενεργό στρατιωτική δράση ο Αθανάσιος Ηλιάδης. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την προηγούμενη διαπίστωσή μας περί του Γεωργίου Ψωμά ως προεστώτος των Λιμνών, μας οδηγεί, νομίζουμε, στο συμπέρασμα ότι η οικογένεια Ψωμά έπαιξε ηγετικό, για τις Λίμνες, ρόλο κατά τον Αγώνα της Παλιγγενεσίας. Βεβαίως όχι τον αποκλειστικό ρόλο, όπως διαπιστώσαμε με την οικογένεια Ηλιάδη, και κυρίως με τον Αθανάσιο Ηλιάδη, και όπως θα διαπιστώσουμε και παρακάτω με την οικογένεια Κυμπούρη.
Πολέμησε απ' αρχής και πλήρωνε μόνος του τους άνδρες του σώματός του, όπως μαρτυρούν και οι ίδιοι οι συγχωριανοί του79• Έχαιρε και της υπολήψεως των οπλαρχηγών του8Ο, κοντά στους οποίους έλαβε μέρος σε αρκετές μάχες. Αναφέρονται η πολιορκία του Ακροκορίνθου, οι μάχες στα Δερβενάκια και στο Αγιονόρι κατά του Δράμαλη, στο Κριεκούκι και στην Αγία Μαρίνα κατά του Ομέρ Βρυώνη, αυτές των Αθηνών κατά του Κιουταχή καθώς και στο Νεόκαστρο - Ναβαρίνο και στην Πάνω Χρέπα κατά τωΥ δυνάμεων του Ιμπραήμ πασά - πιθανώς και στην επιτυχημένη προσπάθεια απόκρουσης του Αιγυπτίου αυτού πασά κατά την επίθεσή του σ-~o Βραχίονα της Μάνης (Μέσα Μάνη)81. Αναφέρεται αόριστα ότι πληγώθηκε κατά τη διάρκεια των μαχών αυτών82.
Οι υπηρεσίες του αναγνωρίσθηκαν από το κράτος επίσημα όταν του απονεμήθηκε το αργυρό νομισματόσημο83. Πάντως φαίνεται ότι είχε πικραθεί ιδιαίτερα από τη συμπεειφορά της πολιτείας απέναντί του. Σ' ένα εκτενές κείμενό του (τετρασέλιδο) 4 εξιστορεί τις περιπέτειες που είχε στην προσπάθειά του να διατηρηθεί αξιωματικός του στρατού μετά τον Αγώνα, δικαίωμα που αναμφίβολα είχε. Γράφει λοιπόν ότι αναφέρθηκε στην κυβέρνηση του Καποδίστρια, προφανώς όταν αυτός ξεκίνησε την προσπάθεια οργάνωσης τακτικού στρατού, και του αναγνωρίσθηκε ο βαθμός του εκατοντάρχου85. Αναφέρθηκε κατόπιν και στην Αντιβασιλεία των Βαυαρών, που επίσης αναγνώρισε την προσφορά του και τον συμπεριέλαβε στο μητρώο των φαλαγγιτών ως εκατόνταρχο86. Τα προβλήματα άρχισαν να εμφανίζονται όταν απονεμήθηκαν τα αξιώματα στα πρόσωπα. Τότε ο βαθμός του Αναγνώστη Ψωμά «εξ,jλθεν από την Γραμματείαν έως σήμερον». Στο πράγματι παράδοξο αυτό γεγονός δεν πρέπει να θεωρηθεί απίθανη η εξήγηση που δίδει ο ίδιος: «ένεκα των γενομένων τότε καταχρήσεων εις άλλα πρόσωπα»87. Όταν έκανε ο ίδιος αίτηση να του απονεμηθεί ο βαθμός που του ανήκε, έμαθε και την επίσημη δικαιολογία για ό,τι είχε συμβεί. Η αίτησή του απορρίφθηκε επειδή
78 Χ.71ζ', στ. 10-12.
79 Χ. 71η', στ. 7 - 8. Πρβλ. και 71ζ', στ. 14 - 16. 80 Χ. 7]ζ', στ. 14 - ]6.
81 Χ. 71β', στ. 7 - 12 και Χ. 7]δ" στ. 5 - 8. Αναφέρονται και κάποια δυσανάγνωστα ονόματα περί των οποίων δεν μπορέσαμε να καταλήξουμε σε κάποιο ασφαλές συμπέρασμα. Πιθανώς να πολέμησε και στο Μανιάκι.
82 Χ. 71α', στ. 15, Χ. 71β', στ. 5 και Χ. 71δ', στ. 4. 83 Χ. 71εΌ
8-! Χ. 71ζΌ
85 Κριτήριο για την αναγνώριση του βαθμού αυτού πρέπει να υπήρξε ο αριθμός των ανδρών που διοικούσε τότε και που πρέπει να ήταν 120, όπως είδαμε παραπάνω.
116 Χ. 71ζ', στ. 22 - 25 (σελ. 2) ..
37 Χ. 71ζ', στ. 33 - 38 (σελ. 2).
δεν υπήρχε το όνομα Ψωμάς στα μητρώα. Στα επίσημα αυτά κείμενα είχε περαστεί με το παλαιό του επίθετο ΜαρίνοςSS. Με τη νέα του αίτηση προσπάθησε να λύσει την «παρεξήγηση» και ζήτησε την εκ νέου πρόσληψή του στο στράτευμα με το βαθμό του εκατοντάρχου. Η προσπάθειά του ωστόσο απέτυχε, όπως μας πληροφορεί σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα άΜο κείμενο του γιου τού Παναγιώτη. Είναι τραγικά σαφής η διαπίστωση του γιου του: «οι πλείστοι εκ των πραγματικώς αγωνισθέντων, ως Ο μ ακαρίτης, επί της ψάθης απέθαναν»! 89
Ο Αναγνώστης Ψωμάς είχε αρχίσει τον αγώνα των αιτήσεων και των mστοποιητικών από τα 1835 και ως τα 184390. Από τα κείμενα αυτά υπάρχουν κάποια στο φάκελό του. Πριν δούμε όμως αυτά θα πρέπει να αναφέρουμε και μια επιστολή των χρόνων του Αγώνα την οποία είχε κρατήσει και προσκόμισε mθανώς για ν' αποδείξει ότι αγωνίσθηκε πραγματικά91• Το έγγραφο φέρει ημερομηνία 21 Φεβρουαρίου 1827 (ή 1823;) από τη Μονή της Φανερωμένης του σημερινού Χιλιομοδίου. Την υπογράφουν έξη πρόσωπα. Διαβάσαμε με ακρίβεια τα τρία από αυτά: Γ. ΤριανταφυΜίδης92, Γεώργιος Μαρίνος - ο
, Α' Π' Κ λ . 93
συγγενης του ναγνωστη - και αναγιωτης α αρας .
Από τα προ του 1846 κείμενά του υπάρχει ένα πολύ πρό\εφο και κακογραμμένο πιστοποιητικό πέντε πασίγνωστων οπλαρχηγών 4. Φέρει ημερομηνία 27 Νοεμβρίου 1843 από Αθήνα και το υπογράφουν οι Νικήτας Σταματελόπουλος, ο Νικηταράς, Ιωάννης Κολοκοτρώνης, ο γιος του Θεοδώρου ο επιλεγόΜΕVoς Γενναίος, ο Δημήτριος Καλλέργης, ο Πανούτσος Νοταράς και ο Δημήτριος Τσώκρης. Άλλωστε στα 1843 χρονολογείται και το απονεμητήριο του αργυρού νομισματοσήμου, που προαναφέραμε και υπάρχει στο φάκελό του95. Φέρει ημερομηνία 29 Δεκεμβρίου 1843 και το υπογράφει ο Γραμματέας της Εmκρατείας Ανδρέας Λόντος.
Στα 1846 έστειλε την πολυσέλιδη αίτησή του96. Φέρει ημερομηνία 17 Απριλίου 1846 από Ναύπλιο και την υπογράφει ιδιοχείρως, αλλά ανορθόγραφα. Δεν ήταν λοιπόν ιδιαίτερα μορφωμένος αλλά δεν ήταν και αναλφάβητος. Την αίτησή του αυτή συνόδευσε και με ορισμένα πιστοποιητικά. Πρώτα με το πιστοποιητικό των εξήντα συγχωριανών του με ημερομηνία 18 Μαρτίου 1846 από Λίμνες97. Το έγγραφο είναι δίφυλλο και καταλαμβάνει δύο σελίδες. Στην
· τρίτη σελίδα βρίσκεται η εmκύρωση των υπογραφών από τον δημαρχικό πάρεδρο Λιμνών Π. Σταύρο. Προστίθεται επίσης κι ένα πανομοιότυπο μ' αυτό του Γεωργίου Ψωμά πιστοποιητικό των οπλαρχηγών Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη,. Νικηταρά Σταματελόπουλου, Χατζηχρήστου και Δημητρίου Τσώκρη, με
88 Χ. 71ζ', στ.49 - 56 (σελ. 3). 89 Χ. 7Iα', στ. 26 - 28 (σελ. Ι). 90 Χ. 71ζ" στ. 39 -48 (σελ 3). 91 Χ. 7l.γΌ
92 Πρόκειται για πρόκριτο της Κορινθίας που συμμετείχε στη δημογεροντία που είχε συσταθεί αμέσως μετά την αποχώρηση του Κεχαγιάμπεη από την Κόρινθο. Βλ. Διονυσίου Α. Κοκκίνου:
Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως», τ. Ι, Αθήναι 1967 (5), σελ. 430βΌ ΠρβλΛ. Αποστολίδη,
όπ. παρ., σελ 22. .
93 Ίσως μέλος της οικογενείας Καλαρά από το Αγιονόρι Περί αυτού ειδικά γνωρίζουμε ότι κατά τον εμφύλιο ήταν μάλλον φίλα προσκείμενος στην παράταξη των κυβερνητικών του Κουντουριώτη, καθώς διορίστηκε πληρεξούσιος της επαρχίας Κορινθίας μετά την τελική ήττα των Μοραϊτών και τη φυλάκιση του Κολοκοτρώνη. Μ. Χ. Ανδρεάδη, όπ. παρ., σελ. 170.
~ Χ. 71δΌ
95Χ.71ε¼
96 Χ. 71ζΌ
97Χ.71η¼
ημερομηνία 8 Μαιου 1846 από Αθήνα98. Ούτε στο φάκελο του Αναγνώστη Ψωμά υπάρχει το πιστοποιητικό των Λύκου - Δεληγιάννη. Πρόκειται για τη τρίτη εξαίρεση που προαναφέραμε.
Στη δεύτερη επιτροπή του 1865 αναφέρεται ο γιος' του Αναγνώστη Ψωμά, Παναγιώτης, αφού, όπως είδαμε, ο αγωνιστής της Επανάστασης είχε τότε ήδη πεθάνει. Αποστέλλει μια αίτηση με ημερομηνία 10 Ιουνίου 1865 από Αθήνα99. Σ' αυτό το έγγραφο επισυνάπτει όλα τα παραπάνω μαζί με ένα πιστοποιητικό
, ταυτότητος που υπογράφει ο δήμαρχος Ιναχίας και φέρει ημερομηνία 8 Ιουνίου 1865 από Χώνικα 100. Ο Αναγνώστης Ψωμάς υπογράφει στο πιστοποιητικό υπέρ
Μ
' Κ ' Γ ' Ψ' 'δ θ' ,101
των ιχου υμπουρη - εωργιου ωμα με τον ι ιο ανορ ογραφο τροπο
Γ) Δύο ακόμη μέλη της οικογενείας Ψωμά
Είναι γνωστά δύο ακόμη πρόσωπα που ανήκουν στην οικογένεια Ψωμά και σχετίζονται άμεσα με τους δύο εδώ αναφερομένους αγωνιστές. Ο ένας, όπως είδαμε, ήταν ο γιος του Αναγνώστη Ψωμά Παναγιώτης. Το πρόσωπο αυτό εμφανί~εται και στο πιστοποιητικό υπέρ των Μίχου Κυμπούρη - Γεωργίου Ψωμά! 2, όπου υπογράφει αλλού ως Παναγιώτης Α. Μαρίνος και αλλού ως Ψωμάς για τον εαυτό του και για λογαριασμό άλλων αγραμμάτων.
Το δεύτερο πρόσωπο είναι ο πατήρ Αναστάσιος Ψωμάς. Υπογράφει πολλές φορές σε διάφορα κείμενα. Και πρώτα η υπογραφή του συναντάται σε αιτήσεις συγχωριανών του, όπου υπογράφει για χάρη αγραμμάτων. Πρόκειται για τις αιτήσεις των Ιωάννη Κονδύλη με ημερομηνία 5 Ιουνίου 1865 από Άργοςl03, Γεωργίου Μελέτη με ημερομηνία 12 Ιουνίου 1865 από Άργοςl04, Μίχου Μελέτη με τα ίδια στοιχεία 105 και Σοφίας, συζύγου του αγωνιστή Ιωάννη Παπαϊωάννου, με ημερομηνία 10 Ιουνίου 1865 από ΆργοςΙΟ6. Στις υπογραφές αυτές στη θέση του πατρωνύμου υπάρχει το γράμμα «Γ». Εξ αυτού, αλλά και από άλλα στοιχεία οικογενειακής παραδόσεως, σημαντικότερο των οποίων είναι ότι ο ιερέας Αναστάσιος Ψωμάς είχε γιο Γεώργιο, συμπεραίνουμε ότι ο άνθρωπος αυτός ήταν γιος του προεστώτος Γεωργίου Ψωμά. Άλλωστε ο ιερέας υπογράφει πάντοτε ορθογραφημένα όπως και ο πατέρας του.
Μια πιο «αρχαϊκή» μορφή της υπογραφής του παπα - Αναστασίου Ψωμά συναντούμε στο πιστοποιητικό υπέρ της οικογενείας ΗλιάδηlΟ7, όπου υπογράφει ως Α. Γ. Μαρίνος. Όσο πιο παλιά χειρόγραφα συναντάμε τόσο περισσότερο παρουσιάζεται το επίθετο Μαρίνος. Στα νεώτερα υποχωρεί. Στα κείμενα του 1865 σχεδόν εξαφανίζεται. Η υπογραφή αυτή μαρτυρεί επίσης ότι ο Αναστάσιος Ψωμάς δεν ήταν ιερέας στα 1838, οπότε χρονολογείται το έγγραφο αυτό. Υπογράφει μόνος του ή και για λογαριασμό αγραμμάτων στο πιστοποιητικό των Μίχου Κυμπούρη - Γεωργίου ΨωμάΙΟ8, όμως ως ιερέας. Είχε λοιπόν ήδη χειροτονηθεί στα 1846, οπότε χρονολογείται το έγγραφο αυτό. Έγινε λοιπόν ιερέας μεταξύ των ετών 1838 και 1846. Η υπογραφή του συναντάται ακόμη με
98χ. 71βΌ
99 Χ. 71αΌ 100 Χ. 71στΌ
101 Κ. 85, Φ. 17, Χ. 69. 102Όπ. παρ ..
103 Κ. 89, Φ. 81, Χ. 248. 1Ο4κ. 126, Φ. 66, Χ. 243. 105 Κ. 126, Φ. 68, Χ. 248.
106 Κ. 167, Φ. 83, Χ. 83α' (η αρίθμηση του χ. δική μας). 107 Κ. 5911, Φ. 33, Χ. 28346 ή Κ. 5911, Φ. 39, Χ. 28375. 108 Κ. 85, Φ. 17, Χ. 69.
τους ίδιoυ~ δύο τρόπους στο πιστοποιητικό συγχωριανών του Γεωργίου Κατεμή του 186519, του Ιωάννη Κονδύλη του ίδιου έτους ι 10, και του συγγενούς του Αναγνώστη Ψωμά του 1846111. Οι απόγονοι του ιερέα Αναστασίου Ψωμά εmκράτησε να αποκαλούνται Παπαψωμαίοι, οπότε απετέλεσαν ξεχωριστό κλάδο
" Ψ" " ι.: "ζ "λ "112 Σ
της οικογενειας ωμα και συνεχι.αν να παι ουν ρο ο στο χωριο τους . τα
ήδη μνημονευθέντα mστοποιητικά των Κατεμή και Κονδύλη υπάρχει και υπογραφή κάποιου Γεωργίου Παπαναστασιάδη. Με δεδομένο ότι δεν υπήρξε . ποτέ οικογένεια μ' αυτό το επίθετο στις Λίμνες οδηγούμαστε στο να υποθέσουμε ότι πρόκειται για τον γιο του πατρός Αναστασίου Ψωμά κι εγγονό
" Γ "113
του προεστωτος εωργιου .
Δ") Η συγγένεια των προσώπων αυτών μεταξύ τους
Ο Γεώργιος Ψωμάς εμφανίζεται με γιο τον Αναστάσιο μετέπειτα ιερέα. Από την άλλη πλευρά ο Αναγνώστης εμφανίζεται με γιο τον Παναγιώτη. Προκύπτει όμως το ερώτημα: ποια ήταν η συγγένεια των Γεωργίου και Αναγνώστου Ψωμά μεταξύ τους; Πρέπει να πούμε ότι στα μνημονευθέντα mστοποιητικά των Κατεμή και Κονδύλη εμφανίζονται δυο ακόμα μέλη της οικογενείας Ψωμά. Πρόκειται για κάποιον Ιωάννη Α. Ψωμά, που το πατρώνυμο και η ανορθογραφία του μπορούν να μας οδηγήσουν στον Αναγνώστη Ψωμά. Υπάρχει όμως κι ένα άλλο «μυστηριώδες» πρόσωπο - που και αυτό υπογράφει ανορθόγραφα - και ονομάζεται επίσης Αναστάσιος Ψωμάς χωρίς πατρώνυμο. Η ανορθογραφία του αποκλείει την ταύτισή του με τον μορφωμένο ιερέα που είδαμε παραπάνω. Αν ήταν κι αυτός γιος του Αναγνώστη Ψωμά τότε εύκολα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι οι Γεώργιος και Αναγνώστης Ψωμαίοι ήταν αδέλφια κι ο πατέρας τους ονομαζόταν Αναστάσιος. Αυτό μπορεί να ενισχυθεί και με τις αρχές της οικογενειοκρατίας που υπήρχαν την εποχή εκείνη και συνδέονται με τον πρωταγωνιστικό ρόλο των δύο αυτών προσώπων μέσα στις Λίμνες. Ωστόσο η αρχική υπόθεση αυτής της θεωρίας δεν είναι δυνατό να στηριχθεί μόνο στην ανορθογραφία των μελών του κλάδου του Αναγνώστη Ψωμά γι' αυτό και προτάσσουμε την υπόθεση αυτή, με κάθε επιφύλαξη, ελλείψει mo συγκεκριμένων στοιχείων.
Ε") Ο Σπύρος Μαρίνος
Το επίθετο Μαρίνος ως το προγενέστερο του Ψωμάς συναντάται και σ' εναν άλλο αγωνιστή. Το επίθετό του τον συνδέει με τις Λίμνες και το μικρό του όνομα τον συνδέει με την υπό εξέταση εδώ οικογένεια. Το δυστύχημα είναι ότι τα μόνα έγγραφα που έχουμε στη διάθεσή μας τα απευθύνει η σύζυγός του Αικατερίνα. Πουθενά δεν γίνεται λόγος για την καταγωγή του συζύγου της. Το μόνο γνωστό είναι ότι η Αικατερίνα αυτή ήταν κάτοικος Άργουςl14. Η αίτησή της προς την επιτροπή του 1865 δεν αναφέρεται σε μάχες και άλλα τέτοια περιστατικά τα οποία θεωρεί γνωστά στην επιτροπή για δυο λόγους: 1. Διότι η
109 Κ. 81, Φ. 37, Χ. 149. 110 Κ. 89, Φ. 81, Χ. 249. iii Κ. 230, Φ. 71,χ. 71η'.
112 Οι γιοι του παπά, Γεώργιος και Δημήτριος Παπαψωμαίοι διετέλεσαν δήμαρχοι lναχίας στα τέλη του 190υ και τις αρχές του 200υ αιώνων.
ΙΙ3 Αυτή η ελευθερία στην επιλογή των επιθέτων με βάση τα πατρώνυμα υπήρχε εκείνο τον καιρό και δεν θα πρέπει να μας ξενίζει. Πάντως άλλοτε αποτελεί πρόβλημα για τον ερευνητή κι άλλοτε του δίνει λύσεις.
Ι Ι4 Δυστυχώς για το θέμα δεν μας διαφωτίζει ούτε ο Ι. Δ. Ζεγκίνης που αναφέρεται στο πρόσωπο αυτό. Όπ. παρ., σελ. 332.
επιτροπή «έχει υπ οψιν της το ~ μητρώον των αξιωματικών εξ ου κατ' έκτασιν εμφαίνονται αύται (εν. οι εκδουλεύσεις του)) 11 5 και 2. Διότι ο περί ου ο λόγος αγωνιστής '«εΝαι γνωστός' παρά των επιζώντων οπλαρχηγών κ. κ. Ιωάννου ΚολΟΚΟτΡόνη . του' γεναίου, κ. Δ. Τζόκρη»116. Η προγενέστερη επι-φοπή. του .1843 . είχε αναγνωρίσει της υπηρεσίες αυτές του Σπύρου Μαρίνου. και του είχε δώσει το 'βαθμό του' υπολοχαγού μ' ένα σχετικό γραμμάτιο είσπραξης μισθών1!7. Ωστόσο η ΑικατερίΎη Μαρίνου πίστευε .ότι οι οικονομικές θυσίες του νεκρού πλέΟΥ118 .-συζύγου της ήταν κατά' πολύ" μεγαλύτερες .. και άξιζαν ανάλογης αμοιβήςlI9,-δεδομένου'ότι κατά'τη δίαρκεια του α~ώνα .9ίχε αΥαγνωρισΘεί στον σύζυγό της. ο. μεγαλύτερος βαθμός. του λοχαγού 1 Ο. Την .κακή. οικονομική της κατασταση επέτεινε και το γεγονός' ότι είχε καθυστερήσει και η καταβολή των
, θ' 121
αναγνωρισμενων μισ ων .
Τα κείμενα του φακέλου είναι δύο. Χρονικά προγενέστερο είναι ένα πιστοποιητικό ταυτότητος της ΑικατερίΎης Μαρίνου που υπογράφει ο δήμαρχος Άργους Καραμουτζής με ημερομηνία 4 Ιουνίου 1865 από Άργος122. Το δεύτερο είναι η αίτηση της Αικατερίνας Μαρίνου με ημερομηνία 8 Ιουνίου 1865 από Άργος επίσηςl23
Η τρίτη από της οικογένειες που προτασσουμε εδώ, με βάση το ρόλο τους για τις Λίμνες, είναι η οικογένεια Κυμπούρη. Είναι γνωστά δύο μέλη της οικογενείας από την Επανάσταση. Πρόκειται για τον Μίχο Κυμπούρη και τον αδελφό του Παναγιώτη. Δυστυχώς οι πληροφορίες για την οικογένεια δεν είναι τέτοιες ώστε να μας οδηγήσουν σε ασφαλή συμπεράσματα για τα μέλη της και τη . σχέση τους μεταξύ τους. Πάντως φαίνεται ότι πρόκειται γενικά για πολυμελέστερη οικογένεια από τις δύο προηγούμενες.
Α') Μίχος Κυμπούρης
Πρόκειται για ένα πρόσωπο με αρκετά μεγάλη προσφορά στον Αγώνα. Είναι σημαντικό ότι, εκτός από τις συνηθισμένες φρασεις που χρησιμοποιούνται για να εξάρουν το χαρακτήρα των αγωνιστών, για τον Μίχο Κυμπούρη υπάρχουν δύο ιδιαίτεροι χαρακτηρισμοί. Ο αγωνιστής αυτός αποκαλείται δύο φορέc;
, ,124 Ε' , λ' 26 30 ' ι,,
αμεμπτος και σωφρων . ιχε αγωνιστει ως επικεφα ης - στρατιωτων -
και είχε διοριστεί εικοσιπένταρχος126. Ωστόσο η πιο σημαντική θέση που πήρε κατά τη διάρκεια του Αγώνα ήταν ο διορισμός του ως προεστώτος των
115 Κ. 122, Φ. 18, Χ. 66, στ. 11 - 15. 116·Οπ. παρ., στ. 15 -17.
117Όπ. παρ., στ. 6 - 10.
118·Οπ. παρ., στ. 3.
J 19 Όπ. παρ., στ. 18 - 34. .
120 Παραπέμπει στο υπ' αριθμ. 2134 ψήφισμα του εκτελεστικού της 4ηע Ιανουαρίου 1825.'Οπ. παρ., στ. 40 - 42.
Ι21·Οπ. παρ., στ. 21 - 22. 122 Κ. 122, Φ. 18, Χ. 67. 123 Χ. 66.
124 Κ.85, Φ. 17, Χ. 68, στ. 9 και Χ. 69, στ. 14.
125 Όπ. παρ., Χ. 66, στ. 40 - 41 (σελ. 2) και Χ. 68, στ. 3. !26χ. 67, στ. 11 (σελ. Ι).
. ι, νών για μια διετία ή τριετία (1825 - 1827/8)lπ:fuώ όμως τfθετω ένα προς ~εύ\"Ijfflj εj:}ώτηµα Γ"ηί ο Μίχος Κυμπwρηξ"-διeτέλεσε-πρt>εEffiίx;--ενώ-­Ρ.:ωρ:ζουμε ό'ft και πρ'" τη" Επα"ιθ.σι;αση-καl-μετά;-τ/ -θέση--εtttτ/ κατείχε στθ"' χωFΗό ο ΓgώργlOς Ψωµάς Λεν'(\Ιωρίξeυμc--4-αΚ-βιβώ<§-σuνέβ~Ρt7ύμε ~ υποΘέσουμε ότι τml αντncατέστqσε για-λ~~1r-Ψ-ωμά--σε , " Κο' , -e--Ψωμ' . , ~ατειες γιατι 'tOGO ουμπΟ'ιφης οσο κα' ~ς αναφεΡειαι οη ..GυΙ,I,ετεIχαν στις ίδιες περίπου μάχες Πρέπει επίσης~σoυμι> την ;"'",,;Ρ'πτω01l κατά την οποίa υπήρξε κάποια: ο6Υκροοση μεταξό tα/v--OOo ανδΡ@Υ;
::::;:~ς δ:~~~/:α~~~:.~~=~=, :=:~:~:α:~l:ΞJ4-
Η αναφορά στις μάχες που έλαβε μέρος είναι περίπου η ίδια με όλους τους προηγουμένους. Πρόκειται για τις πoλιoριcίες της Κορίνθου και του Ναυπλίου, τις μάχες στο Πατρατσίκι128 και στη Στυλίδα κατά του Ομέρ Βρυώνη, στα
ερβενάκια - Άγιο Σώστη και Αγιονόρι κατά του Δράμαλη, στους Μύλους, στα Τρίκορφα, στην Αλωνίσταινα και στο Νεόκαστρο κατά του Ιμπραήμ129. Η πιο οδυνηρή ωστόσο προσφορά του ήρωα ήταν αυτό που γράφει σε αίτησή του: «εθυσίασα όλqν την κατάστασίν μου». Πρόκειται για βόδια, άλογα, πρόβατα, στάρι και χρήματα 1 Ο. ΤΟ γεγονός αυτό πρέπει να συνδυαστεί με τη διαπίστωση ότι όσο κρατούσε ο πόλεμος η περιουσία έμενε απεριποίητη και δεν έλλειπαν οι κερδοσκόποι που προσπαθούσαν να κερδίσουν από τη φιλοπατρία και τη διάθεση θυσίας που έδειχναν άλλοι. Εδώ ακριβώς είναι το οδυνηρό της όλης υποθέσεως. Ο Μίχος Κυμπούρης, ο, όπως αποδεικνύεται, πλούσιος προ της Επαναστάσεως, ο πρωταγωνιστής προεστώς, πέθανε έξω από το χωριό του, στο Μάνεσι του τότε δήμου Μηδείας, πάμπτωχοςl31.
Ο ίδιος ο αγωνιστής απηύθυνε μια αίτηση προς την εΠΙΤfΟπή των αμοιβών του Αγώνα με ημερομηνία 16 Μαιου 1846 από Λίμνες13. Την αίτησή του αυτή συνόδευσε και με δυο πιστοποιητικά. Το ένα έφερε ημερομηνία 11 Φεβρουαρίου 1846 από Λίμνες Ι 33 , υπογραφόταν δε από 86 κατοίκους των Λιμνώνl34, και το δεύτερο έφερε ημερομηνία 28 Απριλίου 1846 από Αργοςl35. Πρόκειται για το συνηθισμένο πιστοποιητικό των οπλαρχηγών Γ. Λύκου - Κ. Δεληγιάννη, που εδώ προστίθεται και η υπογραφή του Δ. Τσώκρη. Η επικύρωση
. του εγγράφου έγινε 'από τον δήμαρχο Μηδείας στο Μέρμπακα στις 16 ΜαΊου 1846. Στα 1865 επανήλθαν με αίτησή τους, στις 17 Ιουνίου 1865, από Ναύπλιο
127 Χ. 67, στ. [ - 12 (σελ. 1) - όπου θεωρείται ότι έμεινε στη θέση αυτή ως τα 1828 - και Χ.68, στ. 6 - 8, Χ. 69, στ. 11 - 12 - όπου αναφέρεται ως τέλος της θητείας του το 1827. Η πρώτη πληροφορία προέρχεται από τον ίδιο και η δεύτερη ωrό πιστοποιητικά. Προτιμούμε μάλλον τη δεύτερη εκδοχή αφού οι μαρτυρίες είναι ουδέτερες κι επειδή προέρχεται από δύο διαφoρεnKά κείμενα. Παρ' όλα αυτά η μαρτυρία του ίδιου του Κυμπούρη μπορεί να είναι - αν και υποκειμενική - πιο ασφαλής, αφού ο ίδιος ήταν σε θέση να θυμάται καλύτερα τα γεγονότα που του συνέβησαν. Πάντως με τη δεύτερη εκδοχή συμφωνεί και η αίτηση των παιδιών του. Χ. 66, στ. 43 - 45 (σελ. 3).
I~ Βλ. παρ. υποσ. 66. .
129 Χ. 67, στ. 14 - 22 (σελ. 1), στ. 23 - 26 (σελ. 2).
130 «εις την ανάγκην της ποθητής ημών πατρίδος υπέρ τας επτά χιλιάδας δραχ;;άςι>, Χ. 67, στ. 31 - 35 (σελ. 2).
131 Χ. 66, στ. 21 -23 (σελ. 2). 132 Χ. 67.
133 Χ. 69.
13~ Πρόκειται για το κοινό πιστοποιητικό και για τον Γεώργιο Ψωμά που είδαμε παρωrάνω. 13~ Χ. 68.
οι γιοι του Μίχου Κυμπούρη παπα - Γεώργιος, Αναστάσιος, Ιωάwης και Χρήστοςl36, στην οποία επεσύναψαν όλα τα παραπάνω κείμενα.
Β') Παναγιώτης Κυμπούρης
Πρόκειται για τον αδελφό του προηγουμένου. Δεν γνωρίζουμε γι' αυτόν τίποτε, διότι σκοτώθηκε νωρίς, κατά τον πρώτο χρόνο του Αγώνα και ,συγκεκριμένα κατά την πολιορκία της Ακροναυπλίας. Τη μοναδική αυτή πληρo~oρία αντλούμε από την αίτηση του ίδιου του Μίχου Κυμπούρη στα 184613 . Στο σημείο αυτό αναφέρεται ότι «ετάφη εις το κοφίνι». Η φράση πιθανώς σημαίνει ότι η οικονομική κατάσταση της οικογενείας, που είχε δώσει τα πάντα για τον Αγώνα, και το έκτακτο της περιστάσεως οδήγησαν σε μια πρόχειρη και επιπόλαιη ταφή του ήρωα χωρίς τις πρέπουσες τιμές.
Γ) Άλλα μέλη της οικογενείας Κυμπούρη
Τα μέλη της οικογενείας Κυμπούρη, που υπέπεσαν στην αντίληψή μας, αλ/ά οπωσδήποτε δεν αναφέρονται ως αγωνιστές, είναι πολ/ά. Πρώτα πρέπει ν' αναφέρουμε όσους έφεραν το όνομα Δημήτριος. Το όνομα αυτό έφερε κάποιος ιερέας. Συναντάται να υπογράφει το πιστοποιητικό των Λιμνιατών υπέρ της οικογενείας Ηλιάδη με παραλ/αγμένο επίθετο. Στο πιστοποιητι:κό'του Γεωργίου Ηλιάδη υπογράφει ως Κυμπούρηςl38, ενώ στο αντίστοιχο 'του Λθανασίου 'Ηλιάδη ως ΚυμπουρόπουλοςΙ39. Ως Κυμπούρης επανεμφανίζεται στα" 1846, όπου υπογράφει αίτηση για χάρη του .αγραμμάτου αγωνίστή Πάνο'ύ ΚαραμάνουΙ7Ο• Δύο άλ/οι Κυμπουραίοι με το βαπτιστικό όνόμα Δημήτριος' εμφανίζονταί να υπογράφουν στο πιστοποιητικό των Λιμνιατώνυπέρτου Ι)ωργίου' Κατεμή141 στα 1865. Ο ένας από αυτός εμφανίζει στην υπογραφή του και 'άρχικό «Ι» στη θέση του πατρω'νύμου. Ο πατέρας τουφάίνεται. ότι ονομαζόταν Ιωάννης.
Ο Γεώργιος Κυμπουρόπουλος "'Που εμφαVΊζεται να υπογράφει για άλ/ους αγραμμάτους τα πιστοποιητικά της οικόγενείας, Ηλιάδη 142, ίσως συμπίπτει με τον Γεώργιο Κυμπούρη γιο του Μίχου που υπογράφει μαζί με τα αδέλφια του την αίτηση του 1865, που είδαμε παραπάνωΙ43. Πάντως στα 1865 ο Γεώργιος Κυμπούρης ήταν και αυτόςίερέας.
Με το όνομα Χρήστός εμφανίζεται κάποιος Κυμπούρης, ο οποίος υπογράφει αίτηση για χάρη του αγραμματου αγωνιστή Γεωργίου Κολεβέντη στα 18461+4. Είναι πιθαν9 να ταυτίζεται με τον γιο του Μίχου που είδαμε παραπάνω.
Με το όνομα Ιωάννης εμφανίζεται ένας από τους γιους του Μίχου.
Υπάρχουν άλλοι δύο που συναντώνται με το ίδιο όνομα. Πρόκειται ωστόσο για τρία διαφορετικά πρόσωπα. Ένας από αυτούς έχει αρχικό «Θ» στη θέση του
136 Χ. 66.
137 Χ. 67, στ. 36 - 39 (σελ. 2). 138 Κ. 59ΙΙ, Φ. 33, Χ. 28346. 139 Κ. 5911, Φ. 39, Χ. 28375.
140 Κ. 75, Φ. 75, Χ. 266. Το έγγραφο δεν φέρει ημερομηνία, αλλά μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι προέρχεται από το έτος αυτό αφού το συνημμένο πιστοποιητικό των Λύκου - Τσώκρη­Δεληγιάννη φέρει αυτή τη χρονολογία. Στα 1865 ο Πάνος Καραμάνος δεν ζούσε, αφού τη νέα αίτηση υπογράφει ο γιος του Αναστάσιος.
µι Κ.81, Φ. 37, Χ. 149.
142 Βλ. παρ. υποσημ. 138 - 139. ω Υποσημ. 136.
144 Κ. 87, Φ. 72, Χ. 268.
πατρωvύμoυ - Θεόδωροςl45; Ο άηος έχει αρχικό «Δ» - Δημήτριοςl-U>; Ο δεύτερ _ αυτός ίσως σχετίζεται με τον προαναφερθέντα Δημήτριο του «Ι» - Ιωάννου;
Τέλος ο μοναδικός Αναστάσιος που συναντήσαμε ήταν και αυτός γιος του Μίχου. Από το όνομα Ιωάννης που συναντούμε τρεις φορές· ίσως μπορούμε να εξάγουμε ότι, εκτός από τον Παναγιώτη, ο Μίχος Κυμπούρης ίσως είχε δύο ακόμη αδελφούς ονόματι Δημήτριο και πιθανώς ΘεόδωροΙ47.
Αν και η οικογένεια Κυμπούρη δεν φαίνεται να είχε την ίδια σημασία, για τις Λίμνες, που είχαν οι άλλες δύο οικογένειες, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι πρόκειται για την πολυπληθέστερη από τις σημαντικές οικογένειες με αρκετά μέλη να εμφανίζονται, όπως είδαμε, σ' ένα πλήθος εγγράφων. Πολυπληθής ήταν και οικογένειες που δεν αναφέρονται εδώ, όπως και άλλες για τις οποίες δεν μπορέσαμε να ανασύρουμε στοιχεία που να τις σχετίζουν με τον Αγώνα.
Αναφερθήκαμε εδώ σ' έναν αριθμό συγκεκριμένων προσώπων - οπλαρχηγών και προυχόντων. Πρόκειται κυρίως για δυο ντόmους οπλαρχηγούς, τον Δημήτριο Τσώκρη του Άργουςl48 και τον Γεώργιο Λύκο του ΧελίουΙ49, για τον προύχοντα των Λαγκαδίων της Γορτυνίας Κανέλλο Δεληγιάννηl50, για τον Βούλγαρο οπλαρχηγό ΧατζηχΡήστοl5\ για τον προύχοντα των Τρικάλων της Κορινθίας Πανούτσο ΝοταράΙ52, για τον μπέη της Μάνης Πέτρο Μαυρομιχάλη 153 και για τον οπλαρχηγό Νικηταρά Σταματελόπουλοl54. Δευτερευόντως αναφέρονται και άλλα μεγάλα ονόματα του Αγώνα, όπως ο Πλαπούτας, ο Γενναίος Κολοκοτρώνης κ. ά., ή και μικρότερα όπως αυτό του Χατζηγιάννη Μαρκέηου.
Ο Γεώργιος Λύκος και ο Κανέλλος Δεληγιάννης υπογράφουν μαζί τη συντριπτική πλειοψηφία των mστοποιητικών των Λιμνιατών με τυποποιημένη μορφή όπου αναφέρεται ο τόπος καταγωγής τους, το αξίωμά τους και η αρετή τους. Πρόκειται για ιδιαίτερα σύντομα κείμενα που γράφθηκαν μεταξύ 3ηע και 4 ης Μαιου 1846 στην Κόρινθο και εmκυρώνονται στο κάτω μέρος της ίδιας σελίδας από τον δημαρχικό πάρεδρο Κορίνθου Α. Πανόπουλο. Στα κείμενα αυτά προστίθεται κάποιες φορές η υπογραφή του Δημητρίου Τσώκρη. Τυποποιημένη μορφή παρουσιάζουν και τα δυο mστοποιητικά οπλαρχηγών που υπογράφουν οι Νικηταράς, Πετρόμπεης, Χατζηχρήστος και Τσώκρης υπέρ των δυο αδελφών (;)
ω Υπογράφει στο πιστοποιητικό των Λιμνιατών υπέρ του Αγγελή Λέκκα με ημερομηνία 10 Ιουνίου 1865, Κ. 109, Φ. 64, Χ. 234.
Ι.ιό Υπογράφει στο πιστοποιητικό των Λιμνιατών υπέρ του Γεωργίου Κατεμή. Βλ. παρ. υποσημ. 141.
147 Το όνομα αυτό δεν επιλέξαμε τυχαία, αφού υπάρχει ακόμα και σήμερα στην οικογένεια, όπως βέβαια και τα υπόλοιπα που συναντήσαμε εδώ.
148 Υπογράφει για τους Γεώργιο Ηλιάδη, Γεώργιο Σταραραχώση, Αναγνώστη Ψωμά, Γεώργιο Ψωμά και Μίχο Κυμπούρη, καθώς και για τέσσερις άλλους Λιμνιάτες.
149 Υπογράφει για τον Γεώργιο Ηλιάδη και για 24 άJλoυς Λιμνιάτες, δηλαδή τη συντριπτική τους πλειοψηφία.
150 Ο Κανέλλος Δεληγιάwης υπογράφει για τον Γεώργιο Ηλιάδη δύο φορές, για τον Μίχο Κυμπούρη και για 22 άλλους Λιμνιάτες, στα περισσότερα απ' αυτά μαζί με τον Λύκο.
151 Υπογράφει για τον Γεώργιο Ηλιάδη, τον Γεώργιο Σταραχώση, τον Αναγνώστη Ψωμά και τον Γεώργιο Ψωμά.
15ΙΥπογράφει για τον Αθανάσιο Ηλιάδη και τον Αναγνώστη Ψωμά.
153 Υπογράφει για τον Αθανάσιο Ηλιάδη και τους Αναγνώστη και Γεώργιο Ψωμά.
154 Υπογράφει για τους Αθανάσιο Ηλιάδη, Γεώργιο Σταραχώση, Αναγνώστη Ψωμά και Γεώργιο Ψωμά.
Αναγνώστη και Γεωργίου Ψωμά. Πάντως είναι γραμμένα σε διαφορετικές ημερομηνίες και τοποθεσίες!55.
Τί συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε για τη σχέση των Λιμνιατών με τα πρόσωπα αυτά; Κατ' αρχάς είναΙ., νομίζουμε, αυτονόητο ότι ο Γεώργιος Λύκος ήταν ο άνθρωπος που είχε ενσωματώσει κοντά του την πλειοψηφία των Λιμνιατών. Πολλοί όμως Λιμνιάτες οι οποίοι αναφέρουν ως αρχηγό τους τον Λύκο αναφέρουν και άλλους μείζονες οπλαρχηγούςΙ56, οι οποίοι όμως δεν τους χορήγησαν mστοποιητικά. Τούτο, νομίζουμε, σημαίνει ότι οι Λιμνιάτες είχαν τεθεί άμεσα υπό τις διαταγές του Χελιώτη οπλαρχηγού κι ότι μαζί του ακολούθησαν τους άλλους μείζονες οπλαρχηγού ς του Αγώνα. Απ' αυτήν τη γενική αρχή πρέπει να εξαιρέσουμε τον Αθανάσιο Ηλιάδη, που, όπως είδαμε, γρήγορα εγκατέλειψε τις μάχες αναλαμβάνοντας άλλες ευθύνες, και τους «αδελφούς» Ψωμά, που ως σημαντικότεροι απέσπασαν mστοποιητικά κατ' ευθείαν από τους μείζονες οπλαρχηγούς της Επανάστασης.
Οι μάχες, στις οποίες αναφέρονται οι Λιμνιάτες στις αιτήσεις τους ανήκουν σε γεγονότα που έλαβαν χώρα όχι μόνο στην Πελοπόννησο, αλλά και στην ανατολική Στερεά Ελλάδα. Εδώ θα προσπαθήσουμε να δούμε με χρονολογική σειρά τα γεγονότα αυτά και το ρόλο των Λιμνιατών, αξιοποιώντας δύο στοιχεία: α ') τις μάχες, στις οποίες αναφέρουΥ οι ίδιοι ότι συμμετείχαν και β') τους οπλαρχηγούς υπό τις διαταγές των οποίων τέθηκαν και κυρίως του Γεωργίου Λύκου.
Α') Από την έναρξη του Αγώνα ως την πρώτη εκσrρατεία σrη Στερεά Ε)λάδα
Η πρώτη χρονολογικά πληροφορία που έχουμε αφορά στα γεγονότα της πολιορκίας του Ναυπλίου. Το Ναύπλιο πολιορκήθηκε στις 4 Απριλίου 1821. Οι Λιμνιάτες συμμετείχαν από την αρχή αφού ο Γεώργιος Λύκος, τον οποίο «απ' αρχήςι> είχαν ακολουθήσει, είχε συμπορευτεί με τους άλλους τοmκούς αρχηγούς προς το Ναύπλιο. Εκεί χάθηκε κι ο Παναγιώτης ΚυμπούρηςΙ57. Τη διοίκηση των πρώτων αυτών ελληνικών δυνάμεων είχε κατ' αρχάς ο Στάικος Σταϊκόπουλος και κατόπιν ο εκ Κωνσταντινουπόλεως ερχόμενος Δημήτριος Τ σCοκρης. Η πολιορκία αυτή λύθηκε μετά από την επέμβαση του Μουσταφά μπέη, κεχαγιά που ερχόταν σταλμΈVoς από τον Χουρσίτ πασά της Πελοποννήσου­πολιορκούσε τότε στα Ιωάννινα τον Αλή πασά - να ενισχύσει τις δυνάμεις των Τούρκων του Μοριά. Ωστόσο ο Λύκος βρισκόταν ήδη στην Κόρινθο όπου πολιορκούσε την περίφημη ακρόπολη, τον Ακροκόρινθο. Στη θέα τον στρατευμάτων του Κεχαγιάμπεη που κατέκαιαν τα χωριά της Βόχας, ο Παπαφλέσσας έκαψε, μαζί με τον Λύκοl58 τα σεράγια του Κιαμήλ, μπέη της Κορίνθου. Ο Κεχαγιάμπεης εισήλθε στην Τρίπολη στις 6 Μαιου 1821. Τότε έγιναν αμέσως ενέργειες και επαναλήφθηκαν οι πολιορκίες τόσο του Ακροκορίνθου όσο και του Ναυπλίου. Συναντούμε τον Λύκο να ενισχύει πάλι με τις δυνάμεις του την πολιορκία του Ακροκορίνθου μαζί με άλλους
Ι55 Του Αναγνώστη Ψωμά φέρει ημερ~μηνία 8 Μαίου από Αθήνα και του Γεωργίου 20 Μαίου από Κόρινθο.
Ι56 Για παράδειγμα αναφέρουμε τον Πάνο Καραμάνο: Κ. 75, Φ. 75, Χ. 266, στ. 21 - 27.
157 Η πιο σημαντική μάχη που πραγματοποιήθηκε κατά την πολιορκία αυτή και στην οποία πιθανόν σκοτώθηκε ο Κυμπούρης ήταν η επιτυχημένη έξοδος των πολιορκημένων Τούρκων
στις 1 Ο Απριλίου 1821 - ανήμερα το Πάσχα. Οι άλλες μάχες έλαβαν χώρα αρκετά αργότερα κι ενώ ο Λύκος πρέπει να βρισκόταν στην Κόρινθο, όπως θα δούμε παρακάτω. Δ. Α. Κοκκίνου, όπ. παρ., σελ. 424β'- 425β' και 426β'- 429β' αντίστοιχα.
ΙS8Φωτάκου, όπ. παρ., σελ. 125.
Κορινθίους οπλαρχηγούςΙ59. Τη διοίκηση της πολιορκίας του Ναυπλίου είχε αναλάβει από τις 24 Μαίου ο Νικηταράς, ο οποίος παρέλαβε τους Λιμνιάτες από την Κόρινθο κατά την πορεία του προς τη Στερεά. Επομένως έλαβαν μέρος στην πολιορκία του Ναυπλίου, στην αρχή της, και κατόπιν στην πολιορκία του Ακροκορίνθου την οποία διέλυσε ο Κεχαγιάμπεης, αλλά και μετά την αποχώρησή του για την Τρίπολη μέχρι να κινηθεί ο Νικηταράς προς τη Στερεά οπότε τους πήρε μαζί του. Πάντως μέρος μόνο των Λιμνιατών ακολούθησε τον Νικηταρά. Από τα σημαντικότερα ονόματα του χωριού, που είδαμε εδώ, δεν ακολούθησαν τον Νικηταρά οι αδελφοί Γεώργιος Ηλιάδης και Ιωάννης Ηλίας. Πάντως ούτε ο ίδιος ο Λύκος ακολούθησε την εκστρατεία αυτή από την αρχή της. Έφθασε στη Στερεά πολύ αργότερα, στις αρχές Μαρτίου 1822, συνοδεύοντας τον Δημήτριο Υψηλάντη 160. Αυτοί που έμειναν πολιορκούντες τον Ακροκόρινθο πανηγύρισαν και την πρώτη Άλωσή του στις 14 Ιανουαρίου 182~Ι61.
Β') Η πρώτη εκστρατεία στη Στερεά
Από τις μάχες που αναφέρονται στις αιτήσεις των αγωνιστών που είδαμε εδώ· και από άλλες τέτοιες αιτήσεις συμπεραίνουμε ότι οι Λιμνιάτες δεν αγωνίσθηκαν μόνο στο Μοριά αλλά και στη Ρούμελη. Έτσι πήραν μέρος στις μάχες που έλαβαν χώρα στα 1821 κατά των δύο στρατηγών της Υψηλής Πύλης Ομέρ Βρυώνη και· Κιοσέ Μεχμέτ. Οι δυο αυτοί Τούρκοι στρατηγοί προσπάθησαν να καθυποτάξουν τη Ρούμελη και να προχωρήσουν γρήγορα στο Μοριά προκειμένου να λύσουν την πολιορκία της Τρίπολης. Οι Ρουμελιώτες και, κυρίως, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος ζήτησαν ενισχύσεις από την Πελοπόννησο. Τον Ιούνιο του 1821, κι ενώ η πολιορκία της τουρκικής πρωτεύουσας του Μοριά συνεχιζόταν κι ο Κολοκοτρώνης χρειαζόταν άνδρες για να παγιώσει την υπέρ του κατάσταση, αποφασίσθηκε, από τον μεγάλο στρατηγό του Αγώνα, να σταλούν ενισχύσεις στουςΡουμελιώτες. Αποσπάσθηκαν λοιπόν δυνάμεις από αυτές που πολιορκούσαν τότε το Ναύπλιο. Ηγέτη ς τους τοποθετήθηκε ο μέχρι τότε πολιορκητής του Ναυπλίου Νικηταράς και τον ακολούθησαν κι άλλοι οπλαρχηγοί, όπως ο νεαρός Ηλίας Μαυρομιχάλης, φημισμένος τότε για τη φυσική ωραιότητα της μορφής του. Παρά τις όποιες αποτυχίες της η
· εκστρατεία αυτή κατόρθωσε να αντιμετωπίσει τους δυο Τούρκους πολεμάρχους και να δώσει την ευκαιρία στους Μοραίτες να καταλάβουν την Τριπολιτσά και να καταγάγουν έτσι την πιο σοβαρή επιτυχία τους που εδραίωσε το κίνημα. Ωστόσο η εκστρατεία αυτή δεν κατόρθωσε να σταματήσει τη συγκέντρωση των τουρκικών δυνάμεων υπό τον Μαχμούτ πασά της Δράμας, τον γνωστό Δράμαλη, που πραγματοποιήθηκε στη Λαμία το επόμενο έτο, (1822). Η εmβλητική εκείνη δύναμη κατέβηκε ανενόχλητη στην Πελοπόννησοω.
Οι Λιμνιάτες ακολούθησαν, υπό την ηγεσία του Νικηταρά, την εκστρατεία στην ανατολική Στερεά Ελλάδα. Υπό τη διοίκηση του Ηλία Μαυρομιχάλη
159 Δ. Α. Koιacίνoυ, όπ. παρ., σελ. 423β'- 431α'.
)60 Όπ. παρ., τ. 2, σελ. 51 Ι β'. είχε όμως ι,ruμμετάσχει στην οχύρωση των Μεγάλων Δερβενιών των Γερανείων. Λ. Αποστολίδη, όπ. παρ., σελ. 43.
161 Όπ. παρ., σελ. 462α'- 463β'. Ελάχιστοι Λιμνιάτες αναφέρουν ότι έλαβαν μέρος και στην πολιορκία της Τ ριπολιτσάς, της οποίας η άλωση συνέβη στις 24 Σεπτεμβρίου 1821, όπ. παρ" σελ. 216β' Κ. εξ .. Αυτό ίσως εξηγείται από το ότι κάποιοι είναι γνωστό ότι εγκατέλειψαν τις θέσεις τους στη Στερεά· ή στα Μεγάλα Δερβένια προκειμένου να λάβουν μέρος στη λαφυραγώΥηση της Τρίπολης. Λ. Αποστολίδη, όπ. παρ., σελ. 43.
162 Δ. Α. Koιacίνoυ, όπ. παρ., τ. Ι, σελ. 344α'- 354β', τ. 2, σελ. 132β'- 147β" 396β'- 419β', 506α'­533β'.
έλαβαν μέρος στη μάχη στο Κριεκούκι της Βοιωτίας το Σεπτέμβριο του 1821, όπου σκοτώθηκαν άλλοι δυο Λιμνιάτες ο Πότο ς κι ο Μητροφάνης Ηλίας 163. Υπό την ηγεσία του Νικηταρά και τη γενική αρχηγία του Οδυσσέα Ανδρούτσου έλαβαν μέρος στη νικηφόρα μάχη στο Πατρατσίκι και στις περιπετειώδεις μάχες στη Στυλίδα και την Αγία ΜαρίναΙ64 το Μάρτιο - Απρίλιο του 1822, όπου οι δυο αυτοί μεγάλοι οπλαρχηγοί του Αγώνα προσπάθησαν, αΥεmτυχώς, να σταματήσουν την εκστρατεία του Δράμαλη στη γέννησή της.
Γ) Οι μάχες κατά του Δράμαλη
Παρά τις προσπάθειες των Ελλήνων στη Ρούμελη, ο Δράμαλης κατόρθωσε να εισέλθει στην Πελοπόννησο σχεδόν ανενόχλητος. Στις 8 Ιουλίου 1822 ο Δράμαλης μπήκε στον εγκαταλελειμμένο Ακροκόρινθο. Ο Νικηταράς, με τις δυνάμεις που είχαν εmστρέψει από τη Στερεάl65, βρισκόταν στους Μύλους του Άργους. Εκεί έφθασε, στις 26 Ιουλίου, και το ψευδές γράμμα του Δράμαλη με το οποίο ζητούσε την υποταγή των επαναστατών με την υπόσχεση της γενικής αμνηστίας, αφήνοντας να εννοηθεί ότι πρόθεσή του ήταν να προχωρήσει στην Τρίπολη, προκειμένου να την καταλάβει και να διαλύσει το κίνημα. Την επομένη, στο πολεμικό συμβούλιο που πραγματοποιήθηκε, επήλθε διαφωνία μεταξύ των αρχηγών και οι περισσότεροι πείσθηκαν για τις προθέσεις του Δράμαλη. Ο Κολοκοτρώνης, όμως, ήταν βέβαιος ότι ο Δράμαλης ένιωθε αποκλεισμένος στην Αργολίδα κι ότι θα προσπαθούσε να υποχωρήσει στην Κόρινθο. Πρότεινε λοιπόν να ενισχυθεί το σώμα των Ελλήνων που είχαν mάσει τα Δερβενάκια για ν' αποκοπεί η υποχώρησή του. Η διαφωνία διατηρήθηκε και ο Κολοκοτρώνης αποφάσισε να εφαρμόσει μόνος το σχέδιό του. Δυστυχώς όμως κατόρθωσε να ειδοποιήσει μόνο τον Νικηταρά, ο οποίος κατέλαβε το στενό του Αγίου Σώστη. Η εμπροσθοφυλακή του Δράμαλη εισήλθε στο στενό το μεσημέρι της 26ηע ֹןץכןץ. Στην είσοδο κτυπήθηκε από τον Κολοκοτρώνη, ο οποίος έσπειρε τον πανικό στις τάξεις των Οθωμανών που άρχισαν να φεύγουν προς την έξοδο ασύντακτοι συνεχώς βαλλόμενοι πανταχόθεν. Στην έξοδο του στενού, στον Άγιο Σώστη, τους περίμενε ο Νικηταράς με το σώμα του και τους Λιμνιάτες που τον ακολουθούσαν και επέπεσαν επί των Τούρκων με καταπληκτική ορμή μιμούμενοι τον περίφημο αρχηγό τους που απέκτησε εκεί
, ,ι 66 Η δ ' "θ '
το προσωνυμιο «τουρκοφαγος». αιφνι ιαστικη αυτη sm εση sm των
υποχωρούντων Τούρκων δεν είχε οργανωθεί όπως θα ήθελε ο εμπνευστής της, το αιφνιδιαστικό της στοιχείο όμως την είχε μετατρέψει γρήγορα από σκληρή μάχη σε ανελέητη σφαγή.
Το κύριο σώμα του Δράμαλη, μόλις αντιλήφθηκε τα γενόμενα επέστρεψε και στρατοπέδευσε κοντά στο Ναύπλιο, ενώ οι Τούρκοι πασάδες είχαν προηγουμένως αποκρούσει την μοναδική ορθή λύση εκείνη την ώρα, που ήταν να εmχειρήσουν άμεση διάβαση της κλεισούρας του Αγιονορίου. Την πρόταση αυτή είχε κάμει ο ίδιος ο Δράμαλης mστεύοντας, και ορθά, ότι, οι Έλληνες, απασχολημένοι με τη σφαγή στον Άγιο Σώστη, είχαν αφήσει αφύλακτη την κλεισούρα. Ο Κολοκοτρώνης εκμεταλλεύθηκε την αδράνεια των αντιπάλων του
163 Όπ. παρ., τ. 2, σελ. 406. 164Όπ. παρ., σελ. 512β'· 517βΌ
165 Στις 16 Ιουλίου, κατά τον Φωτάκο, όπ. παρ., σελ. 274.
166 Δ. Α. KoΚΙCΊνoυ, όπ. παρ., σελ. 547β' - 586β' (ιδιαιτέρως για τη μQ:Xη στα Δερβενάκια βλ. σελ.
580α' - 584α'), .'
και κάλεσε τους οπλαρχηγούς για συμβούλιο στον Άγιο ΓεώργιοΙ67. Κατά το σχέδιο του αρχηγού οι εJ.ληνιKές δυνάμεις διαιρέθηκαν σε τρία τμήματα: το πρώτο, υπό την αρχηγία του, κατέλαβε εκ νέου τα Δερβενάκ:ια, το δεύτερο υπό τον Δημήτριο Υψηλάντη, τον Νικηταρά, τον Παπαφλέσσα κ. ά. κατέλαβε το Στεφάνι και το Αγιονόρι και το τρίτο υπό τον Γιατράκο, τον Τσώκρη και τον Σέκερη πήραν την εντολή να καταλάβουν το Χαρβάτι των Μυκηνών για να χρησιμοποιηθούν ως εφεδρεία και να κτυπήσουν τον εχθρό από τα νώτα, όποιο στενό κ:ι αν προτιμούσε. Επιπροσθέτως είχαν την ευθύνη να ενημερώσουν τα άλλα δύο σώματα για το ποια κατεύθυνση έπαιρνε ο εχθρόςl68. Κοντά στον Νικηταρά βρισκόταν και ο Χελιώτης με τους Λιμνιάτες του σώματός του. Όταν ο Δράμαλης ξεκίνησε την πορεία του επέλεξε το στενό του Αγιονορίου. Το σώμα όμως του Γιατράκου δεν είχε πιάσει τη θέση του στο Χαρβάτι και δεν ειδοποίησε για τις κ:ινήσεις του Τούρκου πασά. Έτσι όταν αυτός περνούσε το στενό, μόνον ο Νικηταράς είχε πάρει θέσεις σ' αυτό. Αυτός είχε ενημερωθεί για την κίνηση των Τούρκων από τον Χελιώτη που είχε κτυπηθεί μαζί τους νωρίτερα στις θέσεις Ρουμάνια του Θανάση και Μεγάλο Τραχώνι, έξω από το ΜπερμπάτιΙ69• Στοσωμα του βρίσκονταν κι οι Λιμνιάτες αγωνιστές μαζί με
Α
· Σ' ~ ~ . . 170 Ο Τ'
γιονοριτες και τεφανιωτες, αΛ.Λ.α και τις γυναικες τους . ι ουρκοι
προχωρούσαν συντεταγμένο ι καθώς περίμεναν την εJ.ληνική επίθεση, αJ.λά η ιδέα του Νικηταρά να πυροβολήσει ένα φορτίο με πυρίτιδα στις τάξεις των Οθωμανών προκάλεσε μεγάλο πανικό ανάμεσά τους και η συντεταγμένη πορεία τους μετατράπηκε σε άτακτη φυγή. Η σφαγή που ακολούθησε διήρκεσε πολλές ώρες. Οι Τούρκοι έχασαν πoJ.λoύς άνδρες μεταξύ των οποίων και τον Τοπάλ Αλή πασά, πρώην μέγα βεζίρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςl?Ι.
Δ ') Η τελευταία πολιορκία και άλωση του Ακροκορίνθου
Μετά την ήττα του στο Αγιονόρι, ο Δράμαλης, αναγκάσθηκε από τον Κολοκοτρώνη σε περιορισμό και αδράνεια, καθώς όλες οι προσπάθειές του να σπάσει τον κλοιό των EJ.λήνων κατέληξαν σε οικτρές αποτυχίες. Στα πλαίσια αυτής της απελπισμένης προσπάθειας των Τούρκων ν' απεγκλωβιστούν εντασσόταν και η έξοδός τους προς την Πάτρα στις 4 Ιανουαρίου 1823. Πέρασαν σχεδόν ανενόχλητοι ως τα πρόθυρα της Βοστίτσας (σημ. Αίγιο), καθώς
· οι οπλαρχηγοί των Καλαβρύτων, υπό την ηγεσία των Πετιμεζαίων, είχαν έλθει σε σύγκρουση με τους «ολιγαρχικούς» - την πολιτική παράταξη των προκρίτων - υπό την ηγεσία του Σωτηράκη Χαραλάμπη, κι ετοιμάζονταν να κτυπηθούν μεταξύ τους. Η δραστηριότητα όμως του Χελιώτη κατόρθωσε να δραστηριοποιήσει τους Πετιμεζαίους. Οι αγωνιστές έλαβαν θέσεις κοντά στην Ακράτα ενώ ο Λύκος με το σώμα του και tους Λιμνιάτες, ο Νικολάκης Πετιμεζάς κ:ι ο οπλαρχηγός της Ζάχολης Παναγιώτης Γεραρής ανέβηκαν στη Μονή του προφήτη Ηλία στη Ζάχολη και προχώρησαν για να πιάσουν θέσεις στην οχυρή περιοχή των Μαύρων Λιθαριών. Οι Τούρκοι κτυπήθηκαν μπροστά στη Βοστίτσα από τον Σολιώτη. Υποχώρησαν προς τα Μαύρα Λιθάρια, όπου κτυπήθηκαν εκ νέου από τον Λύκο και τους άJ.λoυς οπλαρχηγούς και
167 σημ. Νεμέα.
168 Φωτάκου, όπ. παρ., σελ. 286 - 287 και Θεοδώρου Κολοκοτρώνη: «Απομνημονεύματα», εχδ. Βεργίνα, Αθήνα χ. χ., σελ. 114.
!6? Λ. Αποστολίδη, όπ. παρ., σελ. 147. 170·Οנ. παρ., σελ. 149.
171 Η περίφημη αυτή μάχη έλαβε χώρα σης 28 Ιουλίου 1822. Διονυσίου Κοκκίνου, όπ. παρ., σελ. 588β'- 592αΌ
υπέστησαν δεινή ήττα μη μπορώντας να σπάσουν τον κλοιό που τους έκοβε το δρόμο για την Πάτραl72• Ο Δράμαλης πέθανε κι ο Γιουσούφ πασάς της Πάτρας απέτυχε να απεγκλωβίσει τη φρουρά του Ακροκορίνθου. Έτσι η δεύτερη πολιορκία του Ακροκορίνθου συνεχιζόταν και η διοίκηση των ελληνικών δυνάμεων είχε ανατεθεί στον Ιωάννη Νοταρά επικεφαλής των δυνάμεων της
. Κορινθίας. Ωστόσο, ο Γιουσούφ πασάς, κατόρθωνε να ανεφοδιάζει τη φρουρά του κάστρου ώστε αυτή να αρνείται πάντοτε να παραδοθεί. Η κυβέρνηση άποφάσισε να στενέψει την πολιορκία και να μην επιτρέψει νέο ανεφοδιασμό του κάστρου. Έτσι στις 14 Ιουλίου 1823, τα τουρκικά πλοία, βρήκαν την ακτή κατεχόμενη από ελληνικές δυνάμεις του Γενναίου Κολοκοτρώνη, του χιλίαρχου Λύκου, με τους Λιμνιάτες κοντά του, και του υποχιλίαρχου Χατζηγιάννη Μαρκέλλου και παρά τον κανονιοβολισμό των θέσεών τους και την έξοδο των πολιορκημένων - οι οποίοι αποκρούστηκαν από τις δυνάμεις του Νοταρά­έμειναν στις θέσεις τους και απέτρεψαν τον ανεφοδιασμό του. Η προσπάθεια αυτή ήταν ουσιαστικά η τελευταία και η κατάσταση των υπερασπιστών του φρουρίου είχε καtαντήσει απελπιστική. Στις αρχές Οκτωβρίου του ίδιου έτους το κάστρο ήταν έτοιμο να πέσει δια συνθήκης. Οι Τουρκαλβανοί υπερασπιστές του, ωστόσο, ζήτησαν να διαπραγματευθούν με τον Κολοκοτρώνη, ο οποίος έφθασε εκεί στις 15 Οκτωβρίου. Οι δύο πλευρές κατέληξαν σε συμφωνία και ο διοικητής του κάστρου Αμπντουλάχ μπέης με 300 άλλους άνδρες και 60 γυναίκες εγκατέλειψαν το φρούριο. Οι Έλληνες εισήλθαν σ' αυτό τον Οκτώβριο 1823 και διορίστηκε προσωρινός διοικητής του ο Χελιώτης173. Επομένως οι Λιμνιάτες, ακολουθώντας τον, έλαβαν μέρος στη δεύτερη, ή τρίτη κατά άλλους, πολιορκία του Ακροκορίνθου από το καλοκαίρι του 1823 ως την παράδοσή του και κατόπιν τοποθετήθηκαν ως φρουρά του περίφημου αυτού φρουρίου 174.
Ε') Ο εμφύλιος πόλεμος
Τα επόμενα χρόνια πραγματοποιήθηκε ο επαχθής εμφύλιος πόλεμος, περί του οποίου ασφαλώς δεν υπάρχουν αναφορές στις αιτήσεις των οπλαρχηγών. Ωστόσο, παρακολουθώντας την πορεία του Λύκου στα γεγονότα αυτά, θα προσπαθήσουμε να συνθέσουμε μια εικόνα.
Κατ' αρχάς από μόνη την αναφορά των ονομάτων των οπλαρχηγών, υπό τη γενική διοίκηση των οποίων έδρασαν, μπορούμε να καταλάβουμε ότι υπήρξαν υποστηρικτές της μερίδας του Κολοκοτρώνη. Την ίδια στάση κράτησε κι ο Χελιώτης. Την πραγματικότητα αυτή διαπιστώνουμε για πρώτη φορά, από επιστολή του Θεοδώρου Κολοκοτρώνη προς τον Νικηταρά, με την οποία τον πληροφορεί ότι ο τότε αντίπαλό ς τους Ιωάννης Νοταράς, το περίφημο Αρχοντόπουλο, είχε προσπαθήσει να προσεταιριστεί τον Χελιώτη για να του παραδώσει τον Ακροκόρινθο. Ο Λύκος κατόρθωσε να διαφύγει και να κλειστεί στο φρούριο. Απ' εκεί απάντησε στα πυρά των ανδρών του Νοταρά, οι οποίοι άρχισαν να τον πολιορκούν. Η επιστολή αυτή φέρει ημερομηνία 15 Φεβρουαρίου 1824 από Τρίπολη. Ωστόσο η άμυνα του Χελιώτη δεν κράτησε πολύ λόγω της μικρής δύναμης που είχε στη διάθεσή του. Το Αρχοντόπουλο κατέλαβε το κάστρο, αλλά ο Κολοκοτρώνης διέταξε τον Τσώκρη να σπεύσει σε
, 172 Πάντως· οι μόνοι Λιμνιάτες που αναφέρονται ρητά στη μάχη αυτή είναι οι Πάνος Καραμάνος και Γεώργιος Κολεβέντης. Βλ. Λ. Αποστολίδη, όπ. παρ., σελ. 202 - 208.
113 «Οι ΚορΝθιοι με εζήτησαν να βάλουν φρoύρq.ρχoν τον ΧΕλιώτην. Τον έβαλαν προσωρινώς, έως ότου να διαταξη η κυβέρνησις'J>. Θ. Κολοκοτρώνη, όπ. παρ., σελ. 134.
114 Δ. Α. Κοκκίνου, όπ. παρ.; τ. 4~ \!ελ. 188β' - 190βΌ
βοήθεια του Χελιώτη με σκοπό την ανακατάληψη του μεγάλου φρουρίου 175. Πράγματι Τ σώκρης και Χελιώτης ξαναπήραν το κάστρο της Κορίνθου, αλλά τα πράγματα δεν είχαν ακόμη τελειώσει. Οι λίγες δυνάμεις του Λύκου και οι ευάριθμες της κυβέρνησης που διασπάθιζε το χρήμα των δανείων για να τροφοδοτήσει τον εμφύλιο, μετέβαλαν την κατάσταση και πάλι προς όφελος του Αρχοντόπουλου. Αυτός, σε συνεργασία με τον οπλαρχηγό της Καστανιάς ιερέα Γεώργιο Νίκα, γνωστό ως ΠαπαVΊKα, απέκλεισαν το φρούριο. Η πολιορκία έγινε στενότερη όταν κατέφθασε εκεί κι ο Ανδρέας Λόντος με ισχυρές δυνάμεις. Ο Χελιώτης δεν ήθελε να παραδοθεί κι εγκατέλειψε το κάστρο, πιθανώς γιατί οι άνδρες του πεινασμένοι και απλήρωτοι είχαν δωροδοκηθεί από τον ΛόντοΙ76, αφήνοντας την ευθύνη για την πράξη αυτή στους άνδρες του σώματός του. Το κάστρο τελικά παραδόθηκε στις 21 Μαρτίου 1824 με συνθήκη που επέτρεπε στους άνδρες του Λύκου, μεταξύ των οποίων και οι Λιμνιάτες, να παραμείνουν στον Ακροκόρινθο ως φρουρά υπό τη νέα διοίκηση του Γεωργίου Κίτσουl77. Πιθανότατα παρέμειναν εκεί καθ' όλην τη διάρκεια του εrφυλίου και υπό τη νέα διοίκηση του Αρχοντόπουλου, τον Απρίλιο του 182617 . Πιθανώς όμως και να επέστρεψαν στο· χωριό τους, τουλάχιστον κάποιοι απ' αυτούς, καθώς η όλη κατάσταση είχε προκαλέσει δυσαρέσκεια και γενική ραθυμία, που οφειλόταν στις αυθαιρεσίες και τις υπερβολές των δύο αντιμαχομένων παρατάξεων. Ίσως, με τον τρόπο αυτό, να εξηγείται κι η μικρή συμμετοχή Λιμνιατών κατά τις μάχες του Ιμπραήμ, που θα' δούμε παρακάτω. Χαρακτηριστικό για την κατάσταση που επικρατούσε είναι και το γεγονός ότι οι κάτοικοι των Λιμνών και των γειτονικών τους χωριών (Αγιονόρι, Στεφάνι, Χέλι και Μπερμπάτι) βρέθηκαν στην ανάγκη να διαμαρτυρηθούν στην κυβέρνηση για τις εναντίον τους αυθαιρεσίες κάποιου Πολιτάρχη σταλμένου από τον τότε έπαρχο Κορινθίας Ιωάννη Λογοθέτηl79. Πάντως οι λίγοι που θ' απομείνουν πολεμώντας κατά τη νέα αυτή φάση του Αγώνα - εναντίον του Ιμπραήμ - θα ενεργούν υπό τις διαταγές πλέον του Ιωάwη Νοταρά, ο οποίος είχε διοριστεί, από τον Απρίλιο του 1826, φρούραρχος του Ακροκορίνθου. Μ' αυτό όμως θ' ασχοληθούμε και στη συνέχεια.
ΣΓ) Οι μάχες κατά του Ιμπραήμ πασά
Ένας πολύ μικρός αριθμός Λιμνιατών έλαβε μέρος στις. μάχες που
πραγματοποιήθηκαν εναντίον του νέου και πιο φοβερού κινδύνου της Επανάστασης, που αποτελούσε ο Ιμπραήμ πασάς. Πάντως, απ' όσους αναφέραμε εδώ, όλοι σχεδόν πολέμησαν σ' αυτές τις μάχες που κατέληξαν σε αποτυχία των Ελλήνων να σταματήσουν την πορεία του Αιγυπτίου πασά. Εξαιρείται ο Αθανάσιος Ηλιάδης, που όπως είδαμε είχε αναλάβει άλλου είδους ευθύνες κι οι Μητροφάνης Ηλίας και Παναγιώτης Κυμπούρης που είχαν ήδη σκοτωθεί. Πρόκειται για την πολιορκία του Νεοκάστρου από τον Ιμπραήμ πασά, σχεδόν αμέσως μετά την αποβίβαση των δυνάμεών του στην Πελοπόννησο. Το κάστρο παραδόθηκε στις αρχές Μαίου 1825. Ήταν το μοναδικό γεγονός που συγκέντρωσε αρκετούς Λιμνιάτες, ανάμεσα σ' αυτούς και τον Αναγνώστη Ψωμά,
\75 'Οπ. παρ., σελ. 366β'· 367αΌ
176 Μ. Χ. Ανδρεάδη, όπ. παρ., σελ. 120.
177 Δ. Α. ΚΟ1CJ(ίνου, όπ. παρ., σελ. 378β'· 379βΌ Μ. Χ. Ανδρεάδη, όπ. παρ., σελ. 110 -112,117 -120, 126.
178 'Οπ. παρ., τ. 5, σελ. 349αΌ
179 Ο Λογοθέτης αυτός ήταν φίλος του Παναγιωτάκη Νοταρά. Μ. Χ. Ανδρεάδη, όπ. παρ., σελ. 170 -171.
mθανώς δε και τον «αδελφό» του Γεώργιοl8Ο. Πάντως κανένας από τους συνήθης αρχηγούς των Λιμνιατών δεν βρισκόταν στην πολιορκία αυτή. Το κόμμα του Κολοκοτρώνη είχε ηττηθεί κατά τη διάρκεια του εμφυλίου και οι Κολοκοτρωναίοι, οι Νοταραίοι κι ο Νικηταράς ήταν φυλακισμένοι στην Ύδρα.
Ο Ιμπραήμ συνέχισε την πορεία του κατά της Τριπόλεως και, μετά τη νίκη του στο Μανιάκι εναντίον του Παπαφλέσσα, μπήκε στην Τρίπολη στις 10 Ιοψίου και προχώρησε κατόmν προς το Ναύπλιο. Στις 13 του ίδιου μήνα είχε φθάσει μπροστά στους Μύλους του Άργους, όπου είχαν οχυρωθεί λίγοι Έλληνες υπό τους Δημήτριο Υψηλάντη και Κυριακούλη Μαυρομιχάλη. Αυτοί κατόρθωσαν ν' απωθήσουν τις αιγυπτιακές δυνάμεις την ίδια ημέρα και ν' αποτρέψουν την πολιορκία του Ναυπλίου, έδρας τότε της προσωρινής κυβερνήσεωςl81. Ο Ιμπραήμ επέστρεψε άπρακτος στην Τρίπολη και ο Κολοκοτρώνης προσπάθησε να τον κυκλώσει εκεί καταλαμβάνοντας θέσεις στην Πάνω Χρέπα, στα Τρίκορφα, στο Βαλτέτσι και στα Βέρβαινα. Οι λίγοι Λιμνιάτες που έλαβαν μέρος στις μάχες αυτές δεν πολεμούσαν μαζί. Λίγοι, μεταξύ των οποίων και ο Αναγνώστης Ψωμάς ίσως δε και ο Γεώργιος, είχαν τεθεί υπό τις διαταγές του Ιωάννη Νοταρά στην Πάνω Χρέπα και κάποιοι άλλοι, μεταξύ των οποίων και οι Γεώργιος Ηλιάδης και Μίχος Κυμπούρης, υπό τις διαταγές του Γενναίου Κολοκοτρώνη και του Κανέλλου Δεληγιάννη στα Τ ρίκορφα. Ο Ιμπραήμ εmτέθηκε αμέσως προκειμένου να προλάβει τις προθέσεις του Κολοκοτρώνη και συγκρούσθηκε με τις παραπάνω δυνάμεις στις 24 Ιουνίου 1825. Το κύριο βάρος της επίθεσής του κράτησαν οι Έλληνες των Τρικόρφων, οι οποίοι όμως υπέκυψαν στην ανωτερότητα των αντιπάλων τους, παρά το γενναίο αγώνα τους, και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουνΙ82•
Μετά τη διάλυση των στρατευμάτων των Ελλήνων κατά τις μάχες των Τ ρικόρφων, ο Γ ενναίος Κολοκοτρώνης, προσπάθησε να συγκεντρώσει και πάλι δυνάμεις από τα Καλάβρυτα, την Αργολίδα και την Κορινθία στο στρατόπεδο που προσπαθούσε να συγκροτήσει στο διάσελο της Αλωνίσταινας. Στις 1 Ιουλίου έφθασαν εκεί ισχυρές αιγυπτιακές δυνάμεις που προσπάθησαν να διαλύσουν τους Έlληνες. Ενήργησαν δύο εφόδους που αποκρούστηκαν εmτυχώς και οι δυνάμεις των Αιγυπτίων εγκατέλειψαν το πεδίο της μάχης ατάκτωςl83. Λίγοι μόνο Λιμνιάτες βρίσκονταν εκεί. Εκ των εδώ αναφερομένων μόνο οι Γεώργιος Ηλιάδης και Μίχος ΚυμπούρηςI8.J.
Δεν έχουμε πληροφορίες για συμμετοχή Λιμνιατών στις μάχες που έλαβαν χώρα στη συνέχεια κατά του Ιμπραήμ, παρά μόνο από τον Αναγνώστη Ψωμά, ότι πήρε μέρος στις προσπάθειες των Μανιατών να αποκρούσουν την εισβολή του Ιμπραήμ στο Βραχίονα στις αρχές του καλοκαιριού του 1826185.
Ζ ') Η δεύτερη εκστρατεία στη Στερεά
Οι Λιμνιάτες εμφανίζονται και πάλι με ευρεία συμμετοχή στις εκστρατείες των Πελοποννησίων στη Ρούμελη για δεύτερη φορά με σκοπό τη λύση της πολιορκίας των Αθηνών που ενεργούσε ο ικανότατος στρατηγός της. Πύλης
180 Περί της πολιορκίας και της παραδόσεως του Νεοκάστρου στον Ιμπραήμ, Δ. Α. Κοκκίνου, όπ. παρ.,.τ. 4, σελ. 619α·· 621α'.
181 Όπ. παρ., τ. 5, σελ. 44α' - 51αΌ Ο μόνος Λιμνιάτης που αναφέρει ότι έλαβε μέρος στη μάχη
αυτή εΙναι ο Πάνqς Καραμάνος. . .
182 Όπ. παρ., σελ. 55α' - 59β'. .
183·Οנ. παρ., σελ. ω2β'- 104βΌ
184 Ο Φωτάκος, όπ. παρ,Τ. Β', σελ. 12, θεωρεί παρόντα και τον Λύκο, ο οποίος έλαβε μέρος και στο πολεμικό συμβούλιο που ακολούθησε.
185 Δ. Α. Κοκκίνου, όπ. παρ., σελ. 416β' - 437βΌ
Μεχμέτ Ρεσίτ πασάς της Κιουτάχειας - ο γνωστός Κιουταχής - που είχε διορισθεί τότε από τον σουλτάνο Μαχμούτ τον Β' σερασκέρης της Ρούμελης. Όλοι σχεδόν οι Λιμvιάτες συμμετείχαν στις περίφημες μάχες των Αθηνών. Είναι δύσκολο να θεωρήσουμε ότι στη φάση αυτή οι Λιμvιάτες συΎέχισαν να λειτουργούν υπό τις διαταγές του Λύκου. Φαίνεται ότι η εγκατάλειψη των Λιμvιατών στον Ακροκόρινθο από τον, μέχρι τότε, αρχηγό τους ήταν οριστική κι ότι πλέον εντάχθηκαν στις δυνάμεις του Ιωάννη Νοταρά. Φαίνεται όμως ότι το Αρχοντόπουλο είχε συμφιλιωθεί και με τον Χελιώτη. Ο τελευταίος ακολούθησε τον Καραϊσκάκη όταν αυτός εγκατέλειψε το Μοριά για να κινηθεί προς την Αθήνα κατά του Κιουταχή. Μαζί έφθασαν στην Ελευσίνα στις '5 Αυγούστου 1826 και μαζί πολέμησαν κατόmν στο Χαϊδάρι. Κανένας Λιμvιάτης δεν αναφέρεται στη μάχη αυτή αΛλά δυο ιστορικοί του Αγώνα συμφωνούν ότι ο Λύκος βρισκόταν στο πλευρό του Γεωργίου Καραϊσκάκη κατ' εντολήν του Ιωάννη ΝοταράΙ86•
Από κάποιους αναφέρονται συγκεκριμένες συγκρούσεις που έλαβαν χώρα στην ευρύτερη περιοχή. Τέτοια είναι η μάχη στο Καματερό, όπου οι Λιμνιάτες φαίνεται ότι αγωνίσθηκαν τότε υπό τις διαταγές του Παναγιωτάκη Νοταρά. Η μάχη έλαβε χώρα στις 27 Ιανουαρίου 1827 και είχε ατυχή κατάληξη για τους ΈΛληνες που έχασαν τη μάχη και διασκορπίστηκαν. Εκεί σκοτώθηκε μάλιστα ο
εmκεφαλής του τακτικού στρατού Διονύσιος Βούρβαχης, παλαιός
, Μ Ν λέ 187
συνταγματαρχης του . απο οντα .
Αναφέρεται επίσης και η περιοχή του Πειραιά, όπου δόθηκαν πολλές μάχες.
Πάντως ίσως με αυτό το χαρακτηρισμό εννοείται η αντεmθετική ενέργεια του Κιουταχή που έλαβε χώρα στις 20 Φεβρουαρίου, αΛλά αποκρούστηκε από τους ΈΛληνεςΙ88. Πιθανόν Λιμνιάτες να έλαβαν μέρος και στην τρομερή μάχη στο Μοναστήρι του αγίου Σπυρίδωνος, όπου κατασφαγιάσθηκαν οι παραδοθέντες με συνθήκη Τουρκαλβανοί. Τους Πελοποννησίους διοικούσαν εκεί ο Ιωάννης Κολοκοτρώνης - ο Γενναίος - και ο Ιωάννης Νοταράςl89.
Πάντως η σημαντικότερη μάχη για τη σωτηρία των Αθηνών δόθηκε στον Ανάλατο στις 23 Απριλίου 1827.· Οι ΈΛληνες συνετρίβησαν. Τους Πελοποννησίους διοικούσαν οι Νοταραίοι Ιωάννης και Παναγιωτάκης, ο Γενναίος Κολοκοτρώνης και οι Πετιμεζαίοι. Οι Λιμvιάτες φαίνεται ότι συμμετείχαν υπό τις διαταγές του Ιωάννη Νοταρά, ο οποίος όμως σκοτώθηκε κατά τη μάχη αυτή 190.
186 «εν σώμα υπό τον Γεώργιον XελιώΤΗV, στσλμf:νoν εις βοήθειαν του Καραϊσκάκη από τον στρατηγόν ΝοταΡάν». Δημητρίου Αινιάν: «Η βιογραφία του στρατηγού Γεωργίου Καραϊσκάκη», στον τόμο «Γεώργιος Καραϊσκάκης», εκδ. Βεργίνα, Αθήνα 1996, σελ. 43. Πρβλ. και Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου: «Γεώργιος Καραϊσκάκης κατά τους προτέρους βιογράφους, τα επίσημα έγγραφα και άλλας αξιοπίστους ειδήσεις», στον ίδιο τόμο, σελ. 228.
187 Περί του Βούρβαχη, Δ. Α. Koκκiνoυ, όπ. παρ., σελ. 549β'- 552αΌ
188 Περί των μαχών, όπ. παρ., σελ. 592α' - 597βΌ
189Όπ. παρ., τ. 6, σελ, 17β'- 23βΌ Ένας από τους άνδρες του Αρχοντόπουλου ευθυνόταν μάλιστα για τη μη τήρηση της συνθήκης. .
190'Οπ. παρ., σελ. 33α'- 37βΌ Τη μάχη αυτή εννοεί και ο Γεώργιος Ηλιάδης όταν αναφέρεται «εις την υποκάτω του Σέγκου των Αθηνών τpoμεpoτάΤΗV μάχrft' και συμπλοκήν ... ». Πρβλ. Δ.
Αινιάν, όπ. παρ., σελ. 144. .
Όπως προαναφέραμε περιοριστήκαμε εδώ να μιλήσουμε για μερικούς μόνο από τους κατοίκους των Λιμνών που συμμετείχαν στον Αγώνα από την εικόνα που συνθέσαμε γι' αυτούς κατά την έρευνά μας στο αρχείο αγωνιστών της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Αθηνών. Τις όποιες περαιτέρω πληροφορίες διαθέτουμε για άμα πρόσωπα επιφυλασσόμαστε να δημοσιεύσουμε στο εγγύς μέλλον, καθώς η έρευνά μας είναι ακόμη σε εξέλιξη. Πάντως λίγα στοιχεία δόθηκαν, περιστασιακά έστω, και περί άλλων προσώπων.
Εδώ αναφέραμε τους σημαντικότερους από όσους γνωρίζουμε. Διακρίναμε τον δημογέροντα των δύο επαρχιών Αργολίδος και Κορινθίας και πρώτο στρατιωτικό ηγέτη των Λιμνών κατά το πρώτο έτος της Επανάστασης Αθανάσιο Ηλιάδη, τον προεστώτα των Λιμνών προ της Επαναστάσεως και μετά απ' αυτήν Γεώργιο Ψωμά, τον στρατιωτικό ηγέτη των Λιμνιατών καπετάν Αναγνώστη Ψωμά και τον προεστώτα των Λιμνών για τρία περίπου χρόνια (1825 - 1827/8) Μίχο Κυμπούρη. Αναφερθήκαμε βέβαια και στα θύματα του Αγώνα των Λιμνιατών Μητροφάνη Ηλία, Παναγιώτη Κυμπούρη και, περιστασιακά, Πότο. Βέβαια προσπαθήσαμε να δώσουμε και μια πιο σαφή εικόνα για την κατάσταση των οικογενειών αυτών την εποχή εκείνη όσο μπορέσαμε να την κατανοήσουμε. Σ' αυτό το σημείο ευελπιστούμε και στη συνεργασία των συγχρόνων κατοίκων του χωριού που ανήκουν στις οικογένειες αυτές. Τέλος προσπαθήσαμε να παρουσιάσουμε και ποιο ρόλο έπαιξαν τα πρόσωπα αυτά στις μάχες στις οποίες αναφέρονται οι ίδιοι και υπό τις διαταγές ποιου οπλαρχηγού βρίσκονταν σε κάθε μια απ' αυτές.
Το μόνο κίνητρο για τη σύνθεση της εργασίας αυτής ήταν η εντοπιότητα, η μακρινή καταγωγή του γράφοντος. Νομίζουμε όμως ότι δεν πραγματοποιούμε μια κάποια ανούσια μελέτη, αλλά συντείνουμε στην έρευνα και αξιολόγηση της τοπικής ιστορίας και της συμβολής των κατοίκων της Αργολίδας, των απλών ανθρώπων της, στη μεγάλη Επανάσταση. Οι Λίμνες δεν έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στον Αγώνα αυτό, ούτε από αυτές προήλθε κάποιος διακεκριμένος οπλαρχηγός. Πάντως οι Λιμνιάτες, μαζί με όλους τους Έλληνες, πολέμησαν για το υπέρτατο αγαθό της ελευθερίας και κάποιοι από αυτούς έδωσαν και τη ζωή τους αφήνοντας την τελευταία τους πνοή στα πεδία των μαχών. Κάποιοι άλλοι πρόσφεραν τον εαυτό τους αφήνοντας τις οικογένειές τους και τα έργα της ειρήνης για να πολεμήσουν για το σκοπό που ονειρεύονταν δεκάδες γενιές πριν απ' αυτούς για εκατοντάδες χρόνια. Είναι οι ανώνυμοι αγωνιστές που πύκνωσαν τις τάξεις των επωνύμων οπλαρχηγών. Είναι οι άγνωστοι στρατιώτες που αφιέρωσαν τους εαυτούς τους στην πατρίδα. Οι άνθρωποι αυτοί έμειναν φτωχοί στην υπόλοιπη ζωή τους στερούμενοι, πολλές φορές, και τα βασικά για την επιβίωσή τους. Σ' αυτούς τους ανθρώπους - και περισσότερο σ' όσους απ' αυτούς δεν έζησαν για να χαρούν τα αποτελέσματα των θυσιών τους­αφιερώνεται με σεβασμό αυτή η μικρή εργασία.
·
1. Η οικογένεια Ηλία - Ηλιάδη ......•.....•...•......................................... 2 - 8
Α ') Αθανάσιος Ηλιάδης ................................................................................................................... 2
Β') Μητροφάνης Hλίας .. ~ ................................................................................................................ 3
Γ') Γεώργιος Ηλιάδης ....................................................................................................................... .4
·Δ ') Ιωάννης Ηλίας .............................................................................................................................. 5
Ε ') Αναστάσιος Ηλιάδης .................................... " ............................................................................ 7
ΣΤ') Γεώργιος Σταραχώσης ............................................................................................................... 7
Ζ') Μίχος Ηλίας .................................................................................................................................. 8
2.Η οικογένεια Μαρίνου - ψωμά ...................................................................... 9 - 15
Α') Γεώργιος Ψωμάς .......................................................................................................................... 9
Β ') Αναγνώστης Ψωμάς .................................................................................................................. 10
Γ) Δύο ακόμη μέλη της οικογενείας Ψ ωμά ...................................... 13
Δ ')Η συγγένεια των προσώπων αυτών μεταξύ τους ..................................................................... 14
Ε ') Ο Σπύρος Μαρίνος ..................................................................................................................... 14
3. Η οικογένεια Κυμπούρη ..•..•..........•...................................•...•.... 15 - 18
Α') Μίχος Κυμπούρης ....................................................................................................................... 15
Β') Παναγιώτης Κυμπούρης ............................................................................................................ 17
Γ) Ά'J.J...α μέλη της οικογενείας Κυμπούρη ..................................... 17
4.Οι οπλαρχηγοί και οι μάχες ........................................................................ 18 - 26
Α') Από την έναρξη του Αγώνα ως την πρώτη εκστρατεία στη Στερεά Ελλάδα ....................... Ι 9
Β') Η πρώτη εκστρατεία στη Στερεά .................................................................................................. 20
Γ') Οι μάχες κατά του Δράμαλη ....................................................................................................... 21
Δ') Η τελευταία πολιορκία και άλωση του ΑΚρQΚορίνθου ......................................................... 22
Ε') Ο εμφύλιος πόλεμος ............................................................. : .................................................... .23
>Τ') Ο' . Ι ' . 74
~ ι μαχες κατα του μπραημ πασα .......................................................................................... _
. Ζ') Η δ . '>' 7-
ευτερη εκστρατεια στη ~τερεα ............................................................................................ _)
5. Επίλογος ......................................................•.......................•....... 27
Ευρετήριο ονομάτων .................................................................................................................... 28 - 31